به نظر شما قیام مردم در روز 17 شهریور سال 57 چه تأثیری در پیروزی انقلاب اسلامی مردم ایران داشت؟

به شهادت رسیدن مردم از جان گذشته در 17 شهریور، بنیان نهضت را قوی کرد. نهضت و مبارزات ادامه داشت، اما جریان 17 شهریور که یک واقعه خودجوش و مردمی بود که منجر به افزایش انسجام مردم شد و نهضت را تقویت کرد و مقدمات پیروزی انقلاب را فراهم کرد.

جایگاه و نقش مؤتلفه اسلامی در قیام مردمی 17 شهریور را چگونه ارزیابی می کنید؟

به نظر من ریشه اصلی واقعه 17 شهریور، برادران موتلفه بودند. در راهپیمایی روز 16 شهریور که از قیطریه شروع شد، اکثر برادران مؤتلفه ای نقش پررنگی داشتند. خدا رحمت کند حاج اسدالله لاجوردی را که یکی از پرتلاش ترین افراد در آن ماجرا بود. منافقین هم به آن راهپیمایی حساس بودند. آن روز و بعد از نمازظهر که در پیچ شمیران و به امامت شهید بهشتی رحمه الله علیه اقامه شد(اگر اشتباه نکنم)، راهپیمایی به طرف میدان آزادی فعلی که آن موقع شهیاد نام داشت و ما به آن میدان شیاد می گفتیم، ادامه داشت. در همین راهپیمایی بود که منافقین پرچمشان خود را که منقش به آیات قرآن بود را بالا می بردند و برداران موتلفه به همراه سایر اقشار مردم، به محض اینکه پرچم منافقین بالا می رفت، آن را پایین می کشیدند. همه مردم در این کار نقش داشتند، اما موتور اصلی این کار، برادران مؤتلفه بودند. منافقینِ بدتر از کفار، از این قضیه به خشم می آمدند و به یاد دارم که یکی از آنها به بنده پیغام داد که اگر پرچم ما را پایین بکشید، شهید بهشتی را می زنیم. من هم خیلی نگران شدم و نزد شهید درخشان خدابیامرز رفتم که ارتباط نزدیک و تنگاتنگی با شهید بهشتی داشت. به او گفتم که منافقین چنین پیغامی داده اند؛ به شهید بهشتی تذکر بدهید که مراقب خودش باشد. خدا رحمت کند شهید بهشتی را که گوشش به این حرف ها بدهکار نبود. راهپیمایی تا میدان آزادی ادامه پیدا کرد و حدود ساعت 16 بود که ارتش تانک ها را رو به مردم قرار داد و مردم هم اصلا اعتنا نکردند. آنجا بود که شهید بهشتی به بالای یکی از ماشین هایی که آنجا قرار داشت رفت و سخنرانی کرد.

راهپیمایی روز بعد که منجر به کشتار خونین مردم شد، چگونه شکل گرفت؟

بعد از راهپیمایی روز 16 شهریور و سخنرانی شهید بهشتی، برخی از فعالان که در میدان شهدای کنونی مستقر بودند، اعلام کردند که فردا ما در میدان ژاله راهپیمایی داریم. شب ارتش حکومت نظامی اعلام کرد، ولی مردم از صبح به خیابان ها ریختند. نقش خانم ها در این حضور بسیار پررنگ بود. در هیمن خیابان 17 شهریور که آن موقع شهباز نام داشت و منزل ما هم آنجا بود، به یاد دارم که خانم ها عبور می کردند و می گفتند که خانم هایتان را به راهپیمایی بفرستید و از این طریق مردم را به حضور در راهپیمایی تحریک می کردند. جمعیت بیشتر شد تا اینکه حدود ساعت 9 بود که جمعیت انبوهی جمع شد و ارتش هم وارد شد و دست به آن کشتار معروف زد. آمار مشخصی هم از تعداد شهدا اعلام نشد. تیراندازی ها پراکنده بود و معلوم نشد که چه تعداد از مردم مورد هدف گلوله قرار گرفته اند. رژیم هم که اصرار داشت اصلا هیچ کسی کشته نشده است.

نقش کشورهای بیگانه در کشتار مردم در روز 17 شهریور را چگونه می بینید؟

برخی ها معتقد بودند که هلیکوپترهایی که از بالا مردم را می زدند اسرائیلی بوده اند، اما اثبات آن، امر راحتی نبود. به هر حال نقش کلی آمریکا و رژیم صهیونیستی در این فاجعه را نمی توان انکار کرد؛ چون بالاخره شاه اسیر بود و هر چه به او فرمان می دادند عمل می کرد. آمریکا هم بر مملکت مسلط بود و ایران را جزیره امن خودش می دانست، اما مردم تمام این معادلات را بهم ریختند.