***

به نظر می آید جمعیتی که حال حاضر به مساجد می‌آیند نسبت به قبلجمعیت کمتری است. آیا شما این نکته را تأیید می‌فرمایید؟

امروزه در مساجد افراد مسن بیشتر حاضر هستند. بعضی از مساجد برای جوانان و نوجوانان برنامه داشته و موفق هستند، که البته تعدادشان خیلی کم است. در مسجد المهدی که نزدیک مجلس است، آقای ناسخیان که روحانی جوانی است برای جوانان خیلی جاذبه دارند. با فکر و برنامه کار می‌کنند. از جوانان دعوت کرده و به آنها درس می‌دهند. این فعالیت‌هابرای جذب جوانان خیلی مهم است. مساجد با گذشته خیلی فرق کرده‎اند. ائمه جماعت نقش مهمی دارند و می‌توانند نسل جوان را بیشتر به مساجد جذب نمایند. افراد مسن خودشان در مسجد حاضر هستند.

افرادی مثل شما که جزو مبارزین انقلاب و از همراهانحاج صادق امانی بوده اید، غالب جلساتتان در مساجد بوده و از آنجا شروع شده است. از نظر شما آن زمان چه جذابیت‌هایی در مساجد وجود داشت که الان ندارد؟

قبل از انقلاب وضع طور دیگری بود. افراد مساجد را پر کرده و فعالیت‌هایشان را به مساجد می‌کشاندند. نیروهایی که به خاطر مسائل انقلاب بهشان نیاز داشتند را به مساجد جذب می‌کردند. بعضی از این مساجد که روحانی اش جوان بود برای مردم جاذبه بیشتری داشت و مردم علاقه مند بودند که به این گونه مساجد بروند.

به نظر شما حوصله روحانیون کم شده است یا مردم برای حضور در مساجد حوصله ندارند؟

این مسئله چند بعد دارد. یک بعد این است که نوع مساجد و ائمه جماعت مسئولیت‌های زیادی دارند. یا جذب قوه قضائیه شده اند یا در بخش‌های دیگر در صحنه هستند و حوصله و وقت برنامه ریزی و تلاش برای جذب جوانان به مسجد راندارند. بعد دیگر رادیو و تلویزیون است، که معتقدم کوتاهی کرده اند. یک بعد آن مشکل اقتصاد نابسامان مردم است. همه اینها دست به دست داده و مقداری مشکل ایجاد کرده است.. اینگونه است که از جمعیتی که باید با علاقه به مساجد بیایند کاسته شده است.

از فعالیت‌هایی که قبل از انقلاب در مساجد شکل می گرفت، بفرمایید.

مساجد محل قرار های ما بود. مثلا اعلامیه‌ها را در جا مهری می‌گذاشتیم. به گونه‌های مختلف برنامه ریزی کرده و انقلاب را برای مردم تشریح می کردیم. با بچه‌های خوب آنجا صحبت می‌کردیمو آنها را به طرف جلسات و کارهای تشکیلاتی سوق می‌دادیم. به یاد دارم در خیابان خراسان،شبی که اعلامیه‌ها را در جامهری یک مسجد گذاشته بودیم، امام جماعت مسجد، شب بعد آن به منبر رفته و گفتند که دیگر اینها را راه ندهید، در مقابل ما ایستاد. ما هم شب بعد با برنامه ریزی قبلی، در چهارسوی مسجد او را استیضاح کردیم. امام (ره) حال و هوایی در مردم ایجاد کرده بودند که ما را به مساجد می‌کشاند. چون محلی که بتوانیم جوانان را به کارهای تشکیلاتی و پایگاه‌های مبارزاتی سوق دهیم، مسجد بود. جایی غیر از پایگاه مسجد نمی‌شد این کار راانجام داد زیرا ساواک و اطلاعات شهرها به شدت مردم را سرکوب کرده بودند و شرایط به گونه ای بود که اصلا پدر و پسر جرأت نمی‌کردند که حرف‌هایشان را به هم بزنند.

یعنی عملا ما انقلاب را از مساجد شروع کردیم.

بله.تنها پایگاهی که دست ما بود مساجد بود و جای دیگری نداشتیم. هیئات بودند اما در آنجا فعالیت زیادی نمی‌شد انجام داد. زیرا به راحتی می‌توانستند هیئت را تعطیل کنند اما مسجد اینطور نبود. مساجد مکان و میدان بسیار خوبی بود که در آن می‌توانستیم هم برای بچه‌ها انقلاب را تشریح و هم نیروها را جذب کنیم.بنده در زندان که بودم یکی از افسران توده 11 سال بود که در حبس به سر می‌برد. در روزهای آخر که دوران محکومیترا می‌گذراندم، یک شب درخواست کرد که با من ملاقات داشته باشد. برای افرادی که می‌خواستند آزاد شوند افکار و نیاتشان را بیان می‌کردند. می‌گفت اگر امکاناتی که شما دارید در دست ما بود، خاک ایران را به توبره می‌کشیدیم. گفتم: «مثلا چی؟» گفت: «این همه مساجدی که دارید. در هر شهری چند مسجد و پایگاه دارید. مردم را در این پایگاه‌ها تشریح می‌کنید و... .یک سوم سال را در ماه رمضان، محرم و صفر در این پایگاه‌ها و مساجد هستید بنابراین می‌توانید خاک ایران را به توبره بکشید.» البته عمرش دیگر کفاف نداد.

آنها هم فهمیده بودند که علت اصلی این تحرکات از مساجد است؟

بله. می‌گفت این مساجدی که شما در سراسر کشور دارید، پایگاه‌های بزرگی است. شاید خودمان به اندازه ای که آنها روی ما اشراف داشتند، توجه نداشتیم زیرا انسان در جایی که تلاش می‌کند نمی‌تواند خودش را ارزیابی کند. لذا انقلاب از مساجد شروع شد. مردم پیام‌ها را در مسجد می‌گرفتند. امام (ره) برای روحانیون در مسجد تعیین تکلیف کرده و به ایشان خط می‌دادند. آن موقع بهترین پایگاه‌هایی که داشتیم، مساجد بود.

به مساجد ما دو-سه انتقاد بزرگ وارد است. بحث اول وضعیت ظاهری مساجد است. از تمیزترین مکان‌ها در کشورهای عربی مساجد هستند، حتی خنک‌ترین مکان‌ها مساجد هستند طوری که مردم از حضور در مساجد لذت می‌برند. ولی در کشور ما مردم بیشتر اوقات از هوایی که در مساجد است، از وضعیت نظافت و موارد دیگر اذیت می‌شوند. نظرشما چیست؟

کشورهای عربی به ظاهر خیلی اهمیت می‌دهند. ولی محتوا ندارد. برعکس مساجد ما که محتوا دارد و پایگاه‌های بسیار خوبی است اما تعداد کمی از مساجد هستند که به مسئله سرمایش و گرمایش و نظافت دقت می‌کنند. درست است این اشکال در مساجدما وجود دارد ولی در مقام مقایسه مساجد آنجا بی محتوا است. ظاهرش خوب است، افراد نماز می‌خوانند ولی بعدش راهشان را می‌گیرند و می‌روند، دعا و مناجاتی ندارند. آن گرمی و صمیمیتی که ما شیعیان داریم، در آنها نیست ولی ظاهر را خوب حفظ می‌کنند.