***
اولین نکته‌ای که مقام معظم رهبری مطرح کردند، اجرای طرح مهندسی فرهنگی و پیوست‌های فرهنگی است که گفته بودند مدت‌ها مغفول مانده است و این را اضافه کردند که از نقشه جامع علمی هم سخت‌تر است و برای همین کمتر پیش رفته است. ، اجرای طرح مهندسی فرهنگی چه موانعی دارد؟
باید بدانیم مجموعه‌ای از عقاید، باورها، ارزش‌ها، آداب، الگوهای رفتاری ـ که ریشه‌دار و دیرپا هستند ـ نمادها، مصنوعات، ادراکات و رفتارها که مناسبات جامعه را شکل می‌دهند و هویت آن را مشخص می‌کنند به آن فرهنگ می‌گویند. حالا اگر فرهنگ چنین چیزی باشد شامل همه اقشار جامعه از بدو تولد تا هنگام مرگ می‌شود. در واقع می‌شود گفت فرهنگ محیط تنفسی کشور است.
نکته دوم این است که از یک طرف مطالبات مقام معظم رهبری مطالبات اسلام است، چون ولایت فقیه، ولایت فقه است. یعنی فقه و مطالبات اسلام را مطرح می‌فرمایند. دوم مطالبات امت را مطرح می‌کنند. چون رهبر امت است، سخنگوی امت هم است. هم هدایت می‌کند و هم مطالبات اسلام و امت را بیان می‌کند. در مورد پیوست‌ها و مهندسی فرهنگی جامعه بالطبع شرایط کنونی جهان مانند گذشته نیست که بعضی آداب و رسوم قومی و محلی را رعایت کنند و همان کفایت کند، بلکه باید با یک برنامه‌ریزی حساب‌شده و نقشه، در بستر مناسبی به فرهنگ عمل کرد و آن را جلو برد. پیوست‌هایی که مقام معظم رهبری فرمودند مصوباتی بوده است که در شورای انقلاب فرهنگی که به ریاست رئیس‌جمهور تشکیل می‌شود و نخبگان فرهنگی کشور در آن هستند تصویب شده است و چون مصوبات آنها هم مثل مصوبات مجلس طبق فرمان حضرت امام و مقام معظم رهبری قانونی است، لذا باید دولت‌ها و سایر کسانی که ذی‌ربط آن هستند طبق آن عمل و به جلو حرکت کنند تا بتوانند قابل ارزیابی باشند. اینکه کجا باید برویم، می‌بایست هدف‌گذاری شود و الان کجا هستیم. مرحله به مرحله روشن کنند و لذا اجرای آن تصمیمات طبق نقشه مهندسی واقعاً نیاز به توجه دارد و تذکرات لازمی است که باید به آن عمل شود. و الا کارهای متفرقه‌ای انجام می‌شود که ممکن است گاهی بی‌ربط باشد و گاهی همدیگر را خنثی کند.
دولت یازدهم در این زمینه چقدر پیشرفت داشته است؟
این مستلزم آمار و اطلاعات است. آمار و اطلاعات باید به روز باشند و با آن نقشه مقایسه شوند که مثلاً در سال اول بنا بود به چه اهدافی برسیم و با سنجه‌هایی که وجود دارد، ارزیابی شود. مثلاً در زمینه کتاب‌خوانی اگر سرانه مطالعه کتاب در کشور نسبت به سال گذشته افزایش داشته باشد، این رشد را نشان می‌دهد، ولی باید ببینیم طبق برنامه بوده است یا خیر. چون ممکن است در برنامه مثلاً باید به رشد یک ساعت مطالعه برای هر فرد برسیم، ولی الان 20 دقیقه است. نسبت به گذشته که 10 دقیقه بوده است پیشرفت کرده‌ایم، ولی از برنامه عقب هستیم. لذا باید با این دو سه شاخص بررسی شود. چون آمار و اطلاع دقیق ندارم نمی‌توانم در این زمینه ارزیابی کنم.
یکی دیگر از مطالبات رهبری بهبود فرهنگ کار بوده است که شاید مسئله ای اقتصادی به نظر برسد، ولی پیش زمینه فرهنگی دارد. ایشان فرمودند مردم باید کار را عبادت بدانند و هر یک ساعت کار را با شوق به کار قبلی اضافه کنند و با بیکاری، بی‌میلی و تنبلی هم کشور پیش نخواهد رفت. دولت در این زمینه چه کارهایی باید انجام دهد؟
مطالبات رهبری مطالبات اسلام و امت است. ما در دعاهایمان داریم «أَعوذُ بالله مِنَ الکَسَلِ وَ الفَشَل»(1) و در روایات و دعاهای ما آمده است که انسان از کسالت، تنبلی و زمین‌گیر بودن به خدا پناه می‌برد. خداوند در قرآن هم اصولاً می‌فرماید: «فَضَّلَ اللهُ الْمُجَاهِدِینَ عَلَى الْقَاعِدِینَ أَجْرًا عَظِیمًا»(2) کسانی که در حال جهاد هستند به کسانی که نشستند و تنبل و قاعد هستند برتری دارند. این فرهنگ اسلام است. در همه دنیا باید به موضوع کار، کارگری، کارفرمایی و کار انجام دادن توجه کنند وگرنه عقب می‌مانند. شما اروپا را ببینید ولو اقتصاد فعال داشته و پیشرو بوده است، به محض اینکه کوچک‌ترین آسیبی در حوزه‌های اقتصاد شکل بگیرد چه خسارت‌های زیان‌باری برای آنها دارد. مثل یونان و حتی اسپانیا که 25 درصد بیکاری برای‌شان ایجاد شده است. وای به حال ما که در معرض انواع تهدیدهای دشمن و تحریم‌ها بوده‌ایم. پس ما باید چند برابر کار کنیم و این دستور هم اسلام و هم مطالبه رهبر و هم نیاز کشور برای استقلال است. فرهنگی که عرض کردم شامل همه ابعاد می‌شود یکی همین موضوعی است که باید در الگوهای رفتاری‌مان، هرکدام‌مان از صبح زود در مسئولیت‌های مختلف مشغول به کار شویم. الگوی آن هم خود مقام معظم رهبری است که چگونه در عرصه‌های مختلف تلاش می‌کنند. حضرت امام با اینکه سن‌شان 80 سال بود چقدر فعال بودند. از صبح برنامه‌ریزی داشتند و از فرصت‌های‌شان بهینه استفاده می‌کردند. اینها الگو هستند. کما اینکه در قرآن هم حضرت ابراهیم و هم پیامبر اکرم الگو معرفی شده‌اند: «لَقَدْ کَانَ لَکُمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَه حَسَنَه»(3). مردم باید به این موضوع توجه کنند. باید در فیلم‌ها، سریال‌ها و کتاب‌های درسی، داستان‌ها و ضرب‌المثل‌ها به این موضوع توجه کنند. در حالی که استکبار جهانی از قدیم برعکس آن کار می‌کرد. فرهنگی را در جامعه گسترش و رسوخ می‌داد که مردم به تنبلی روی بیاورند و بگویند به ما چه، دیگران کار می‌کنند و برای ما می‌آورند و یا مثلاً اگر کسی کار زیاد می‌کرد می‌گفتند «خرکاری» می‌کند. اینها چیزهایی است که فرهنگ غربی برای ما ایجاد کرده است. در حالی که باید با پرکاری و پرتوانی زندگی کنیم. نمونه‌اش حضرت امیرالمؤمنین است. در سال‌هایی که ایشان خانه‌نشین بودند ببینید چه مقدار درخت‌ها، باغ‌ها و چاه‌هایی را ایجاد کردند و در راه خدا صدقه دادند. لذا هر کسی که فعالیت کند در اسلام تشویق شده است و این فرهنگ را باید گسترش دهیم. مردم باید این را در رسانه‌ها، الگوهای رفتاری و عملکرد مسئولان عیناً ببینند.
بهبود فرهنگ مصرف نکته بعدی است که ایشان به دولت توصیه کردند و فرمودند در این زمینه باید فرهنگ‌سازی شود. شاید ادامه همان بحث قبلی یعنی بحث فرهنگ کار باشد.
دو طرف یک سکه است. از یک طرف باید کار فراوان کنیم، چون در اسلام و ارزش‌های اخلاقی آمده است که باید زهد داشته باشید. یعنی مصرف حداقلی و تولید حداکثری. این می‌شود خلاصه این تعبیر. یا قناعت داشته باشیم. اینها جنبه مثبت است. منفی آن چه می‌شود؟ یعنی صفات رذیله آن چیست؟ تبذیر و اسراف است. ما باید به جامعه الگو بدهیم. قبلاً در بعضی از قوانین مثلاً مصرف برق مواردی را به عنوان حداقل و حداکثر تعیین کرده بودند. یعنی کف و سقفی را معین کنند و بعد بقیه افراد با آن سنجیده شوند. مثل مصرف آب، گاز و برق که برای هر خانواده حداقلی دارد و تعریف شده است. از آن که بالاتر برود، تصاعدی افزایش می‌یابد و یا مالیات که سقفی دارد و از آن سقف بالاتر رود تصاعدی افزایش پیدا می‌کند. ما در همه امور باید این را داشته باشیم. یعنی اول باید مدل را بدهیم و بعد از جامعه مطالبه کنیم. اگر فرهنگ ما، صدا و سیما و فیلم‌هایی که می‌سازند یک خانواده ساده‌زیست را نشان دهد و بگوید چقدر موفق هستند و بعد اندوخته‌ها و درآمدهای‌شان را صرف چه کارهای اساسی کردند، این نتیجه می‌دهد، ولی وقتی بیاییم تجملات را در هر فیلم و سریالی نشان دهیم، برای کسانی که در خانواده هستند و می‌بینند الگوی رفتاری و ذهنی می‌شود. حتی در اسباب‌بازی‌ها، در قدیم بچه‌ها با حداقل وسایل خودساخته بازی می‌کردند و الان برای شما اگر وسایل آشپزخانه می‌آورند، برای بچه تمام وسایل آشپزخانه را به صورت اسباب‌بازی ساخته‌اند. این بچه از کودکی با اینها سر و کار دارد. وقتی که بزرگ شود و می‌خواهد جهیزیه به خانه شوهر ببرد همین مطالبه را دارد. شوهر او هم همین مطالبات را دارد. می‌گوید چرا مثلاً فلان چیز را کم گذاشتی؟ می‌توانیم از اسباب‌بازی‌ها شروع کنیم. این را می‌خواهم بگویم که دشمن از اسباب‌بازی شروع کرد. با کتاب‌های قصه که تصویری است جلو آمده است. لذا در فیلم‌های آمریکایی، هندی و کره‌ای که انواع لباس‌ها و آرایش‌های مختلف و رنگ‌های متفاوت تبلیغ می‌شود، اینها در جامعه می‌آید و مدل می‌شود و مردم هم همان را مصرف می‌کنند. در حالی که اینها باید منکَر باشد. در فرهنگ اسلام هر چیزی که منفی است باید منکَر و ناشناخته باشد. هر چیزی که خوب است باید معروف باشد. در قرآن آمده است: «إِنَّ الْمُبَذِّرِینَ کَانُواْ إِخْوَانَ الشَّیَاطِینِ»(4) ما هیچ موردی در قرآن نداریم که تعبیر برادر شیطان برای آن به کار رفته باشد. یعنی کسانی که تبذیر و ریخت و پاش می‌کنند، برادران شیطان هستند. این خیلی بد است. این را باید در جامعه جا بیندازیم که مصرف یک نفر در پوشاک و لباس چقدر باید باشد. آیا باید بی‌حساب و کتاب باشد؟ اگر برای مردم عواقب مصرف زیاد و محاسن مصرف کم ـ یعنی مصرف حداقلی و همان زهد و قناعت ـ و همان صفات حمیده و رذیله گفته شود و در فیلم، کتاب درسی و سخنرانی‌های ایام مختلف در حسینیه‌ها و مساجد هم بیان شود، جا می‌افتد.
به شرطی که خود مسئولین هم رعایت کنند.
بله. مثلاً یک موقعی رهبری فرموده بودند بنزها را جمع کنید. بعضی رعایت کردند و رفتند از ماشین تولید داخلی استفاده کردند. این چقدر برای اقتصاد مملکت و استقلال کشور مؤثر است. وقتی بخواهم لباس با برندهای خارجی بپوشم برای اینکه در جامعه پز بدهم به آنها کمک کردیم، در حالی که با مصرف کالاهای داخلی به استقلال، اقتصاد و اشتغال کشور کمک می‌کنیم.
تقویت فرهنگ قرآنی نکته بعدی است که ایشان چندین بار به دولت تذکر دادند که باید توسط دولت انجام شود و این را فرمودند که امروز جامعه ما با قرآن مأنوس شده است و البته به این قانع نیستیم و باید تلاش‌های بیشتری صورت گیرد.
در زمینه قرآن هم باید هدف‌گذاری شود. در شورای انقلاب فرهنگی یکی از بسته‌های فرهنگی همین موضوع قرآن و معارف اسلامی است. باید هدف‌گذاری داشته باشیم. هدف باید این باشد که هر فرد مسلمان بتواند قرآن را با تجوید صحیح تلاوت کند و بفهمد و حتی این در قانون اساسی آمده است که زبان عربی را درس می‌دهند. این برای ما حسن است که مردم با فرهنگ اسلامی آشنا شوند. البته اگر با قبل از انقلاب مقایسه شود که ما چند حافظ قرآن داشتیم و الان چند تا داریم، قاری قرآن چقدر داشتیم و الان چقدر داریم، خب الان کشور ما در رتبه‌های اول و دوم مطرح است و واقعاً توفیق است. الحمدلله جلسات قرآن افزایش یافته است و هر چه این امر تقویت شود انسان‌های شایسته‌ای تربیت می‌شوند. چون قرآن در نسل جدید ما اثر دارد. چون خودم در بحث‌های قرآنی شرکت می‌کنم و درس دارم آثار آن را هم در خودم و هم در دیگران می‌بینم. باید فرصتی را در روز برای تلاوت و تدبر قرآن قرار بدهیم و قرآن هم بارها می‌گوید، به مسلمان‌ها هم می‌گوید، به کفار که نمی‌گوید، می‌فرماید: «أَفَلَا یَتَدَبَّرُونَ»(5) آیا در این آیات تدبر و تفکر نمی‌کنید. «فَاقْرَؤُوا مَا تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ»(6) تا می‌توانید قرآن تلاوت کنید. «وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِن مُّدَّکِرٍ»(7) آیا کسی متذکر نیست؟ یعنی مدام باید قرآن را تلاوت و بدان توجه کرد. حالا گاهی فیلمی ساخته می‌شود مثل فیلم یوسف پیامبر و سلیمان نبی که داستان‌های قرآنی است که خیلی خوب است و آموزش می‌دهد. لذا از طریق هنر خیلی خوب می‌توانیم این موارد را به جامعه منتقل کنیم. نکته دیگر مدارک تحصیلی بود که قرار شد برای کسانی که حافظ قرآن و مفسر آن هستند بدهند. الحمدلله رسوخ پیدا کرده است، ولی فاصله داریم. مثالی می‌زنم. اگر کشور ایران را که مهد اسلام و مرکز تشیع است با بعضی از کشورهای دیگر که چقدر حافظ قرآن دارند مقایسه کنید مثل موریتانی که یک کشور آفریقایی و فقیر است، می‌بینید 50 درصد از مردم آنجا حافظ قرآن هستند و اگر با آن مقایسه کنیم معلوم می‌شود چقدر عقب هستیم. یعنی کم کار کرده‌ایم. باید این فرصت‌ها را برنامه‌ریزی کنیم و در مدارس و دانشگاه‌ها به عنوان مسلمان حداقل روخوانی قرآن داشته باشیم. حداقل یعنی کف آن. بعد هم هر سال رشد بدهیم. اگر قرآن در جامعه ما مطرح شود جامعه به انحراف کشیده نمی‌شود.
نکته بعدی بحث سرانه مطالعه کتاب است. در مقایسه با قبل چقدر پیشرفت کرده ایم؟
این را عرض کردم که اگر مقیاس بگیریم، یادم هست قدیم سرانه آن ده دقیقه بود. الان با رشدی که دانشجویان ما در کشور دارند و آموزش و پرورش و دانشگاه‌ها گسترش پیدا کرده است، بالطبع باید خیلی افزایش پیدا کرده باشد. هر چند رسانه‌های جایگزین مثل رسانه‌های الکترونیکی و تصویری آمده است، ولی این مطالعه نباید جای خود را به آنها بدهد و روزافزون باید افزایش یابد. به نظر می‌رسد اگر در این زمینه سستی کنیم عقب می‌مانیم.
ایشان گفتند باید کاری کنیم که کتاب از دست جوان ما نیفتد. و شاید باید در این زمینه یک کار اساسی تری از طرف دولت انجام گیرد؟
در بعضی از کشورها چون تبدیل به فرهنگ عمومی شده است، وقتی طرف وارد مترو و قطار می‌شود، در جیبش کتاب‌های جیبی است و آن را مطالعه می‌کند. به جای اینکه به در و دیوار نگاه کند و حرف‌های بی‌ربط بزند از فرصت استفاده می‌کند مثلاً پنج صفحه از این کتاب را هم مطالعه کند بهتر از هیچ است. در طول این مدت می‌تواند مطالعه کتاب را به جایی برساند. در بعضی جاها در کشورمان هم دیدم، بعضی از اتوبوس‌ها، متروها و قطارها کتاب گذاشته بودند. باید این فرهنگ گسترش پیدا کند. مثلاً قطارها و هواپیماها که سفرهای طولانی مدت‌تری دارند می‌توانند کتاب‌های خوبی را در اختیار افراد قرار دهند تا مسافران استفاده کنند و با آن مأنوس شوند. هر چند رئیس‌جمهور گفت باید زنگ مطالعه بگذاریم و این هم پیشنهاد خوبی بود، ولی باید هم کتاب خوب در مدارس داشته باشیم که متأسفانه همه مدارس ندارند و باید تجهیز کنند، کتاب مناسب هر سن و هر جنس را. همچنین نحوه کتاب‌خوانی را برای‌شان بیان کنند و هم سیر مطالعاتی برای آنها بگذارند. اگر از پایه و کودکستان شروع شود و تا سنین جوانی ادامه یابد و فرد با کتاب مأنوس شود آثار مثبتی خواهد داشت.
مطالبات بیش از این است اما آخرین مطالبه ای که راجع به آن صحبت می کنیم، مقابله با بی‌بند و باری در جامعه است. چقدر مهم است که یک دولت خودش به بی بند باری در جامعه توجه کند؟
این قضیه انصافاً موضوع مهمی است. مسائل اخلاقی در هر جامعه‌ای باید رعایت شوند. اگر رعایت نشوند آن جامعه رو به نیستی می‌رود. خداوند در قرآن چند جا مثال زده است که اگر ما به سرنوشت اقوام توجه نکنیم می‌فهمیم که چه آثار زیان‌باری دارد. مثل قوم لوط که به دلیل اینکه به فساد و فحشا دچار شدند، نابود شدند. عین این داستان در یکی از شهرهای ایتالیا اتفاق افتاده است که می‌شود تصاویر آن را در سایت‌ها دید که آثار زیان‌باری داشته است. اگر نه، در تاریخ که می‌شود این را مطالعه کنیم که قبلاً اسپانیا یا اندلس قدیم، مرکزی مربوط به اسلام و مسلمین و کشوری اسلامی بوده است و دشمنان اسلام با گسترش فساد، فحشا، مشروب و بی‌بند و باری چنان کردند که مساجد یک کشور اسلامی، تبدیل به کلیسا شد و از حالت جامعه اسلامی در آمد و جامعه مسیحی شد. این آثار زیان‌باری است که باید به آن توجه کنیم. خداوند در قرآن می‌فرماید: «وَ مَنْ یُعَظِّمْ شَعائِرَ اللَّهِ فَإِنَّها مِنْ تَقْوَى الْقُلُوبِ»(8) باید به شعائر اسلامی توجه داشت؛ چه حجاب و چه شعائر دیگر که دشمن از این طریق وارد می‌شود.
چه شیطان‌های جنی و چه شیطان‌های انسی یعنی انسان‌هایی مثل استکبار جهانی که قرآن در باره آنها می‌فرماید: «الشَّیْطَانِ فَإِنَّهُ یَأْمُرُ بِالْفَحْشَآءِ وَ الْمُنْکَرِ»(9) امر به فحشا می‌کنند، چون می‌خواهند همه را به نیستی و نابودی بکشانند تا بتوانند بهره‌برداری کنند و با عکس، سی‌دی، مواد مخدر، انواع ماهواره، حتی در آدامس‌ها عکس‌های مستهجن می‌گذارند که جوان را فاسد کنند. این موارد حتی در مدارس هم کشیده شده است و حتی در بعضی از مدارس ابتدایی این مسائل را می‌بینیم. لذا باید توجه شود و با کسانی که بانی و باعث این کارها هستند مقابله کرد. مشروب چیزی است که مثلاً در کشور رسماً تولید نمی‌کنیم. قبل از انقلاب تولید می‌شد. دشمن سرمایه‌گذاری می‌کند که مشروب را به صورت قاچاق و ارزان وارد کند. سی‌دی‌های مستهجن را وارد می‌کند و در خیابان‌ها و سر چهارراه‌ها می‌فروشد. کتاب‌های مستهجن را وارد می‌کنند و در خیابان و محافل پخش می‌کنند. نیروهای نظامی، انتظامی، اطلاعاتی و قضایی باید وارد این حوزه‌ها شوند و با عوامل و بانیان آن برخورد کنند و قبل از اینکه وارد جامعه شود پیشگیری کنند و جامعه واکسینه شود. در صورت واکسینه شدن جامعه این اتفاقات نمی‌افتد. در وزارت ارشاد هم که کتاب‌ها، فیلم‌ها و این نوع مطالب را ممیزی می‌کند باید دقت بیشتری کنند که روح و روان جامعه و نسل ما سالم بماند. نسلی که در آینده می‌خواهد این انقلاب را تحویل بگیرد اگر فاسد، معتاد و به دردنخور باشد، حاجت دشمن برآورده شده است و البته دشمن برای آن هزینه می‌کند. آنها دلشان برای ما نمی‌سوزد. چطور برای ما خون آلوده می‌آورند تا مردم را آلوده کنند؟ همین‌طور کالاهای دیگرشان. چه برسد به اینکه برای نسلی که می‌خواهد انقلاب را حفظ کند و ادامه دهد برنامه‌ریزی کرده‌اند. روی این مسئله خیلی باید حساب و با آن مقابله کرد. در این زمینه انجمن‌های اسلامی و اصناف می‌توانند وارد شوند و مثلاً در مورد پوشاک و حوزه‌های دیگر توسط گروه‌های خودجوش کارهایی انجام دهند. مقام معظم رهبری اخیراً در دیدار هفتم تیر فرمودند مردم در قالب گروه‌های خودجوش فیلم و مستند بسازند. مردم باید به این موضوع توجه کنند که خدای نکرده چنین جامعه‌ای نشویم.
پی‌نوشت‌ها:
(1) «اللّهُمَّ إنّی أعوذُ بالله منَ الکَسَلِ و العَجزِ»، میزان الحکمه، جلد 8
(2) سوره نساء، آیه 95
(3) سوره احزاب، آیه 21
(4) سوره اسراء، آیه 27
(5) سوره محمد، آیه 24؛ سوره نساء، آیه 82
(6) سوره مزّمّل، آیه 20
(7) سوره قمر، آیات 17، 22، 32 و 40
(8) سوره حج، آیه 32
(9) سوره نور، آیه 21