دربارۀ شیوۀ سخن گفتن با مردم بر مبنای معیارهای اسلامی، چه نکاتی باید مراعات شود؟
موضوع شیوۀ سخن گفتن از اموری است که در آیات و روایات مفصلا بدان اشاره و قواعد دقیقی از آنها استخراج شده است. در پاسخ به سؤال شما به چند مورد اجمالا اشاره می کنم: در آیۀ 83 بقره دستوری کلی آمده که: وَ قُولُواْ لِلنَّاسِ حُسْنًا یعنی: و به زبان خوش با مردم تکلّم کنید و نیز در آیۀ 53 اسرا می فرماید: وَ قُل لِّعِبَادِى یَقُولُواْ الَّتىِ هِىَ أَحْسَنُ إِنَّ الشَّیْطَنَ یَنزَغُ بَیْنهُمْ إِنَّ الشَّیْطَنَ کاَنَ لِلْانسَانِ عَدُوًّا مُّبِینًا، یعنی: و بندگانم را بگو که همیشه سخن بهتر را بر زبان آرند، که شیطان (بسیار شود به یک کلمه زشت) میان آنان دشمنى و فساد برمىانگیزد، زیرا دشمنى شیطان با آدمیان واضح و آشکار است. در واژۀ حسن، معنای نکویی و زیبایی مستتر است، بنابراین هر سخنی که ادا می شود باید از ویژگیهای درستی و راستی و آراستگی برخوردار باشد. خوش سخنی از برترین کارها به شمار می رود ومتقابلا سخنانی که گزنده یا نکوهش آمیز است، خطاب به مردم، نباید گفته شود زیرا موجب کدورت و بروز دشمنی می شود؛ بعلاوه از زیبایی سخن که به جذابیت آن می انجامد نباید غفلت کرد. روشهای توأم با تحقیر و توهین یا آمیخته به ناسزا یا با موضعِ بیان و نگاه عاقل اندر سفیه مردود است چون کینه ها را برمی‌انگیزد. سفارش اکید شده است که از گفتار زشت و بیهوده گویی، یاوه سرایی، زیاده گویی و پرگویی باید اجتناب کرد.
دربارۀ محتوای سخن با الهام از آیۀ 70 احزاب : یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَ قُولُوا قَوْلاً سَدیداً ، یعنی: اى اهل ایمان، متّقى و خدا ترس باشید و همیشه به حقّ و صواب سخن گویید؛ و آیۀ 36 إسراء: وَ لا تَقْفُ ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ إِنَّ السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ وَ الْفُؤادَ کُلُّ أُولئِکَ کانَ عَنْهُ مَسْؤُلاً ، یعنی: و (اى انسان) هرگز آنچه را که بدان علم و اطمینان ندارى دنبال مکن که چشم و گوش و دل همه مسئولند، نتیجه می گیریم که مطلبی که می خواهد بیان شود باید از اتقان برخوردار باشد و سخنی که به لحاظ محتوایی از استحکام بی بهره است و علمی نیست و مبتنی بر شایعات و ظن و گمان است یا نیمی از حقیقت را دربردارد، نباید ادا شود. هدف از سخن گفتن باید در ابتدا آگاهی رسانی باشد و نه گمراه کردن یا به انحراف کشاندن یا سردواندن مخاطب.
دربارۀ سخن گفتن ، هدف اصلی که بیان حق و تفهیم آن است، نباید نادیده گرفته شود؛ آنچه از سر رفع تکلیف گفته می شود کم اثر یا بی اثر است؛ در نتیجه فرد سخنگو باید تمام لطائف و ظرائفی که برای اثرگذاری سخنش مفید است مراعات کند چنان که خدای متعال به موسی و هارون علیهما السلام می فرماید: شما هر دو، خطاب به فرعون، قول لین یعنی نرم و اثربخش را بکارگیرید: 44 طه فَقُولا لَهُ قَوْلاً لَیِّناً لَعَلَّهُ یَتَذَکَّرُ أَوْ یَخْشى ، یعنی: و با او کمال آرامى و نرمى سخن گویید، باشد که متذکر شود یا (از خدا) بترسد (و ترک ظلم کند).
تکرار سخنان بزرگان و الهام گرفتن از آنها، متناسب با موضوع سخن، بسیار پسندیده است زیرا آنها اغلب چیزی به زبان می آورند که خود بدان عمل می کنند و هر کس که بخواهد سخنی مفید و اثربخش بگوید بداند که اگر متکی به تجربۀ مثبت خود او باشد و شخصا بدانچه می گوید متعهد و پایبند باشد و قبل از اظهار به زبان ، خود به آن عمل کرده باشد، سخن او اثربخش می شود، چنانکه در آیۀ 2 صف آمده است: یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ ؟ یعنی: اى کسانى که ایمان آوردهاید، چرا چیزى به زبان مىگویید که در مقام عمل خلاف آن مىکنید؟
آنچه امروز در جامعه مشاهده می شود با نکاتی که شما بدان اشاره کردید بسیار فاصله دارد، دلیل آن چیست؟
ریشۀ این انحراف در استفاده صرفا ابزاری از سخن و فن بیان است سخن و زیبایی های آن ابزار موجه جلوه دادن باطل شده است. در واقع فن بیان و نطق، وسیله اشاعه و ترویج و تثبیت نفاق و خودنمایی و تظاهر شده است. پس هرچه سرمنشاء نفاق است ، در فن بیان، باعث انحراف از شیوۀ صحیح و برحق سخن گفتن می شود، از جمله: دنیاپرستی و چاپلوسی و دورویی و جاه طلبی.
چگونه می توان به شیوۀ درست سخن گفتن مجهز شد؟
برخی از افراد دارای استعداد خدادادی زیبا سخن گفتن اند نظیر کسانی که طبع شعر دارند ، اینها افرادی خاص اند ضمن آن که خوب سخن گفتن همیشه مترادف با سخنِ خوب گفتن نیست و سؤال شما به‌ویژه دربارۀ سخنِ خوب گفتن است و این به طور عمومی برای اغلب مردم اعتبار دارد و دستاورد دو اقدام مهم است: یکی از این دو اقدام به نیت فرد سخنگو و تسلط او بر نفس خودش بر می گردد؛ کسی که خود را نشناسد به‌راحتی گرفتار نفسانیات می شود و در دام انحراف می‌افتد؛ دیگر اقدام تمرین مستمر است و آمادگی پذیرش نصیحت و خود را در معرض انتقاد دلسوزان قراردادن ؛ بدین ترتیب نه تنها روش درست سخن گفتن کسب می شود که رواج هم می‌یابد.