در امر به معروف و نهی از منکر چه نکاتی به لحاظ قضایی باید رعایت شود؟
امر به معروف و نهی از منکر یکی از واجبات قطعی دین ماست و در روایات بر آن تأکید بسیار شده است. امر به معروف مراتبی دارد که باید رعایت کرد. یک بخش از امر به معروف مربوط به آحاد مردم است و وقتی به آن برخورد می‌کنند، ضمن این که ابتدا باید منکر را شناسایی کنند و نسبت به آن تنفر قلبی داشته باشند و از آن امر اعلام برائت و بیزاری کنند، در مرحله بعد اگر می‌توانند و شرایط فراهم هست، تذکر لسانی و زبانی هست که بایستی امر به معروف زبانی داشت. در مرحله سوم امر به معروف جنبه اجرایی دارد، یعنی آمر به معروف باید بتواند شخصی را که دارد مرتکب منکر می‌شود از آن عمل باز دارد.
در اینجا جایی است که دیگر وظیفه مردم نیست، بلکه وظیفه حکومتی، نظارتی و قضایی است. یعنی برای جلوگیری عملی از منکر و بازدارندگی در بسیاری از موارد مردم نمی‌توانند شخصاً دخالت کنند. در اینجا وظیفه دستگاه قضایی، حکومتی و پلیس است که با توجه به حضوری که در صحنه دارند و وظایفی که از لحاظ قانونی برایشان تعریف شده است، بنا به مأموریتی که دارند از منکر جلوگیری کنند. پس دستگاه قضایی نسبت به امر به معروف و نهی از منکر در مرحله اجرا وظایفی به عهده دارد که در صورتی که عامل به منکر را به محکمه قضایی معرفی کند، دستگاه قضایی حکم را اجرا می‌کند.
این یک مثال است که مردم نباید در بازدارندگی دخالت کنند. دیگر نکاتی که در امر به معروف و نهی از منکر باید رعایت شوند کدامند؟
وقتی بحث شخص مطرح می‌شود، شخص حتماً باید ضابط قضایی و از نظر قضایی آموزش دیده باشد که آن مطلب چقدر منکر است و او تا چه حد باید دخالت کند. کسانی که آموزش دیده‌اند و نسبت به مطلب شناخت دارند، از طرف دستگاه قضایی به آنها کارت داده شده است و پشتیبانی قضایی لازم باید از آنها صورت بگیرد. اینها تا آن حدی که برایشان تعریف کرده‌اند، بر اساس بخشنامه می‌توانند انجام وظیفه کنند و وظیفه شرعی، دینی و قانونی خود را انجام بدهند، اما اگر اشخاصی هستند که بر حسب احساسات و برداشت شخصی وارد میدان می‌شوند و آموزش ندیده‌اند، مشاهده می‌شود عوارض منفی مداخلات غیر کارشناسانه خیلی بیش از فواید آن است.
بنابراین خواهش ما این است که وقتی دستگاه قضایی آموزشی گذاشته و سلسله مراتب تعریف کرده است، به این موارد توجه شود و قطعاً کسی که به این مراتب توجه می‌کند هم عندالله مأجور است و هم از لحاظ قانونی پشتیبانی می‌شود و می‌تواند وظایفش را به‌راحتی انجام بدهد، چون قانون کسی را که آموزش دیده و به او کارت داده و اقدام به امر به معروف کرده است، پشتیبانی می‌کند. در صورتی که این شرایط را رعایت کنند و کار کارشناسی قوی صورت بگیرد، اثر بازدارندگی‌اش بیشتر خواهد بود.
چه مجازات‌هایی برای کسانی که ناقض قوانین امر به معروف و نهی از منکر هستند، وجود دارد؟
بر اساس جرم و اشاعه منکری که دارند و حریم‌های اجتماعی را می‌شکنند و پرده‌دری می‌کنند، به تناسب ایام، ساعات یا فعلی که انجام می‌دهند، هر کدام مراتبی دارد.
کسانی که امر به معروف و نهی از منکر می‌کنند اگر قوانین را زیر پا بگذارند چه مجازات‌هایی در انتظارشان هست؟
قانون باید از آمرین به معروف حمایت کند، نه این که زیر پایشان را خالی سازد. موارد خلاف را محکمه مشخص می‌کند.
شما امر به معروف و نهی از منکر را یک امر دولتی می دانید یا مردمی؟
امر به معروف و نهی از منکر یک واجب شرعی و به عهده حکومت اسلامی است. البته همه مردم در این واجب شریک‌اند، ولی در بخش‌هایی از آن دولت باید به عنوان قوه مجریه، قضائیه و قوه مقننه دخالت کنند. اینها بستگی به مراتب و جایگاه دارد. از نظر قانونی بر اساس اصل هشتم قانون اساسی مجلس باید زمینه‌های قانونی این کار را فراهم کند. قوه مجریه باید عوامل اجرایی بازدارنده را فراهم و قوه قضائیه باید با متخلفین برخورد کند، یعنی بر اساس آیه «الَّذِینَ إِن مَّکَّنَّاهُمْ فِی الْأَرْضِ أَقَامُوا الصَّلَاه وَ آتَوُا الزَّکَاه وَ أَمَرُوا بِالْمَعْرُوفِ وَ نَهَوْا عَنِ الْمُنکَرِ وَ لِلَّهِ عَاقِبَه الْأُمُورِ»(1) یکی از اولین وظایف حکومت اسلامی اقامه نماز و برقراری حکم امر به معروف و نهی از منکر است، یعنی هیچ دولتی نمی‌تواند بگوید من اسلامی هستم، ولی کاری به امر به معروف و نهی از منکر ندارم و مردم خودشان این کار را بکنند یا آن را به عهده دستگاه خاصی بگذارند. یکی از وظایف هر حکومت اسلامی‌ای که مستقر شود اجرای این حکم الهی است، منتهی شرایط به‌خصوصی دارد که حتماً باید در نظر گرفته شود. در این زمینه نظر ولی فقیه حتماً باید رعایت و نسبت به این امر توجه جدی شود. این که گفته می‌شود دولت‌ها نسبت به این امر تکلیفی ندارند درست نیست. هم مردم و هم دولت تکلیف دارند. مردم در جای خودشان و دولت هم در جای خودش و هر کسی باید در جایگاه خودش برای جلوگیری از منکر و امر به معروف اقدام کند.
آیا مردم دولت را نقد یا امر به معروف و نهی از منکر کنند یا برعکس دولت مردم را نقد و امر به معروف و نهی از منکر کند؟ شما کدام‌یک را پسندیده می‌دانید؟
هم در دولت داریم و هم در سیره حکومتی حضرت علی(ع) هست که مردم و دولت اسلامی وظایف متقابلی دارند که هر کدام بایستی به سهم خودشان وظایفشان را انجام بدهند. دولت باید از نظر فرهنگ‌سازی و سایر موارد برای مردم بسترسازی کند و زمینه‌های رشد آنها را فراهم آورد و آنها را در مسیر اسلامی تربیت کند. این وظیفه دولت است که در این مسیر گام بردارد. مردم هم باید ملاحظه کنند اگر دستگاه حکومتی، دولت اسلامی و دولتمردان مرتکب خلافی می‌شوند از باب شناختی که نسبت به مردم و امر به معروف و نهی از منکر دارند، یا واجب عمومی امر به معروف و نهی از منکر دولتمردان، مجلس، قوه قضائیه و همه ارکان را با توجه به شناختی که دارند امر به معروف و نهی از منکر کنند. نباید این طور باشد که مردم احساس کنند موردی منکر است، ولی واقعاً منکر نباشد، بلکه معروف و از مباهات باشد. برای همین قید می‌کنم که شناخت شرط است، یعنی این که این مورد خلاف هست یا خلاف نیست شرط است. در آنجایی که مردم تشخیص می‌دهند مورد منکر صورت گرفته است، فقیه یا مجتهد و کارشناس دینی احساس کند کاری که دولت یا دولتمرد دارد انجام می‌دهد با موازین شرعی و آموزه‌های دینی موافقت ندارد یا با فتاوای مراجع همراه نباشد، در این صورت امر به معروف طبق قاعده مسلّمی که هست صورت می‌گیرد و بر همه هم لازم است که در این موارد همراهی و از منکر جلوگیری کنند.
عده‌ای معتقدند پیچ و خم‌های قانونی امر به معروف و نهی از منکر خیلی زیاد است. آیا این قضیه را قبول دارید؟
هنوز قانون وضع نشده است. اگر قانون امر به معروف و نهی از منکر به مجلس بیاید، می‌شود بر اساس آن کارشناسی و دیدگاه‌ها را تعریف کرد، ولی هنوز راجع به اصل هشتم قانون اساسی و اجرایی کردن امر به معروف و نهی از منکر برنامه قانونی خاصی نداریم و هر چه هست کلیات است و بحث‌های کلی قانون مجازات‌های اسلامی است که هنوز اجرایی و عملیاتی نشده است. اگر این قانون به مجلس آورده شود و مجلس تصویب کند، می‌شود از نظر قانونی تکیه‌گاه مشخصی پیدا کرد و مورد استناد قرار داد.
آیا آن قانون را مطالعه کرده‌اید؟
خیر، آن قانون بحث امر به معروف و نهی از منکر را اجرایی می‌کند که چند سال است بحث آن مطرح شده است و هر دفعه هم می‌بینیم مصاحبه‌هایی انجام می‌شود، ولی در عمل هنوز به منصه ظهور نرسیده و به عنوان پیش‌نویس هم به مجلس آورده نشده است که روی آن بحث شود.
پی‌نوشت:
(1) قرآن کریم، سوره حج، آیه 41.
