بود؛ وی در آخرین سال های جنگ تحمیلی و در حالی که تهران شورای شهری نداشت، به عنوان هفتمین شهردار تهران از سوی وزارت کشور تعیین شد و ۴۴ ماه یعنی از سال ۱۳۶۲ تا ۱۳۶۶ مدیر شهر تهران شد. وی که طعم این مدیریت را در سال های سخت جنگ چشید، دیگر تمایلی برای پذیرفتن این مسئولیت ندارد و معتقد است باید عرصه را برای حضور افراد توانمند تر و جوان بازگذاشت. خبرنگار اجتماعی خبرگزاری تسنیم با او به گفت وگو پرداخته که بخش نخست آن از نظرتان می گذرد: تسنیم: تعریف شهر از دیدگاه شما چیست؟
حبیبی: در قوانین معمولی کشور در صورتی که در یک مرکز جمعیتی تعداد معینی افراد ساکن شدند و تعداد جمعیت به حد معینی رسید آن مرکز جمعیتی را شهر می گویند. قاعدتاً برخی موازین شهرسازی پذیرفته شده به نوعی بین المللی و برخی روابط اجتماعی ویژه برای ساکنان مراکز جمعیتی باید وجود داشته باشد تا به آن شهر اتلاق شود؛ ممکن است در یک نقطه عشایری یا در یک محدوده جغرافیایی خاص تعداد ساکنان چادرنشین بیش از جمعیت معین شهر باشد ولی به آن شهر نمی گوییم. به نظر می رسد در نقاط مختلف دنیا به ویژه از نظر عامل مهم تعداد جمعیت در یک محدوده جغرافیایی تفاوت هایی وجود داشته باشد ولی در کشور ما رقم معینی در قانون مشخص شده است.
تسنیم: به نظر شما شهر مطلوب زندگی و در شأن پایتخت کشورمان باید چه ویژگی هایی داشته باشد؟
حبیبی: با پیشرفت علوم شهرسازی و معماری در حال حاضر برخی نکات مشترک که جنبه بین المللی دارد برای شهر مطلوب زندگی تعریف شده است به عنوان مثال میزان فضای سبز به ازای هر فرد در شهر، سالم بودن هوای شهر، روان بودن ترافیک، رعایت همه موازین بهداشتی شهری و وجود رابطه های معنوی مشخص در شهرهای اسلامی از عواملی است که مجموعا شهر مطلوب زندگی را تعریف می کند اما وقتی بحث اسلامی بودن به یک شهر افزوده می شود به عقیده بنده رفتارهای مردم مسلمان با یکدیگر در یک شهر، اهمیت دادن به تعداد مساجد و مراکز مذهبی، جلوگیری از تبلیغات مربوط به زندگی اشرافی و داشتن همه مشخصات مربوط به سلامت و بهداشت شهر با توجه به اهمیت بالایی که دین مقدس اسلام برای بهداشت و سلامت مردم قائل است و همچنین رعایت موازین معماری روز اسلامی بخشی از علامت های یک شهر اسلامی است.
در یکی از سفرهایم به دمشق با قرار گرفتن در ارتفاعی دیدم مساجد شهر دمشق با لامپ های سبز رنگی مشخص هستند؛ استفاده از چنین رنگی در شهری مانند دمشق می تواند علامتی برای اسلامی بودن یک شهر داشته باشد البته در این رابطه فقط به روشن بودن لامپ های سبز نباید اکتفا کرد و اقدامات دیگری می توان انجام داد که اسلامی بودن شهر را یادآور می شود. قائدتاً این علامت ها در شهر موضوعات مذهبی را در اذهان عمومی تداعی می کند و هر فردی که وارد شهر شود احساس می کند وارد یک شهر اسلامی شده است. در عین حال با توجه به سابقه معماری اسلامی از قرن های گذشته هرچه بتوانیم با رعایت مسائل علمی روز شهرسازی، نمودهای اسلامی را طوری توسعه دهیم که فیزیک شهر نیز به نوعی علامت اسلامی بودن شهر را داشته باشد، با وضعیت بهتری از نظر سیما و منظر شهری مواجه می شویم.
تسنیم: متأسفانه استفاده از علائم و رنگ هایی مانند رنگ سبز که می تواند نشانگر مذهبی بودن شهر باشد در کمترین شکل ممکن صورت می گیرد، به عنوان مثال رنگ سبزی که به آن اشاره کردید در حال حاضر در طباخی ها یا کبابی ها مورد استفاده قرار می گیرد. در حوزه معماری نیز علی رغم سابقه درخشان به شکل نا مأنوس و بدون پیروی از قائده ای خاص از سبک مدرن استفاده می شود.
حبیبی: درست است؛ در یکی از سفرهایم به اصفهان مشغول مشاهده آثار تاریخی این شهر بودم، فردی که رموز معماری به کار گرفته در آن آثار تاریخی را توضیح می داد بیان داشت یک کارشناسان معماری و شهرسازی خارجی در سفرش به اصفهان هنگام مشاهده آثار تاریخی این شهر باورش نمی شد که در خواب است یا بیداری چراکه محو تماشای آثار ارزنده ایرانی شده بود. حقیقتاً شاهکارهای معماری ایران به شدت آن کارشناس خارجی را تحت تأثیر قرار داده بود.
در اکثر قریب به اتفاق معماری های تاریخی ایرانی از رنگ آبی استفاده شده اما استفاده از آن با توجه به اثرات روانی رنگ آبی بوده و به هیچ عنوان بدون دلیل انتخاب نشده است. همچنین با ظرافتی خاص اذکاری مانند الله اکبر یا لا اله الا الله که می تواند فضایی معنوی هم برای شهر ایجاد کند در معماری ها گنجانده و به کار گرفته شده است. علم معماری و شهرسازی در حال تحول و پیشرفت است و ما به هیچ وجه معتقد نیستیم که از پیشرفت های عمومی این حوزه باید عقب باشیم اما با توجه به ویژه بودن یک محیط اسلامی باید بررسی کرد چگونه می توان تلفیقی از آخرین پیشرفت های علمی معماری وشهرسازی دنیا را در عین توجه به موزاین اسلامی به کار گیریم و شهر را ازحالت بی روح فیزیکی خارج کنیم.
تسنیم: زمانی که شما مدیریت شهر را به عهده داشتید با چه مسائل و مشکلاتی رو به رو بودید؟
حبیبی: بنده از دی ۱۳۶۲ مدیریتم در شهرداری تهران را آغاز کردم و مهر ۱۳۶۶ این مدیریت پایان یافت. پیش از آغاز این مسئولیت علاوه بر مطالعات قبلی یک ماه با مطالعه سابقه و مصاحبه با صاحب نظران وقت شهری در وزات کشور و شهرداری تهران یک دفتر ۵۰ صفحه ای از مجموع این مطالعات و مصاحبه ها جمع آوری کردم و تا پایان مدت مسئولیتم آن را به همراه داشتم. مجموع این مطالعات تبدیل شد به ۵۰ محور مسائل و مشلات شهری که یکی از آنها موضوع فضای سبز بود. آن زمان به ازای هر نفر در تهران یک متر و نیم فضای سبز وجود داشت که بعد اعلام شد میزان فضای استاندارد برای هر فرد بین ۹ تا ۱۵ متر است. موضوع جمع آوری زباله، کاهش معطلی مردم در مراجعه به شهرداری، جمع آوری آب های سطحی، حمل و نقل شهری جزء ۵۰ محور بودند.
به عقیده بنده افرادی که مدیریت کلان را به عهده می گیرند باید محورهای اصلی مهم مدیریتی را در آن حوزه را در بدو امر شناسایی کنند. این محورها باید دارای دو مشخصه" وضع موجود" و " وضع مطلوب" باشد و بعد جهت رفتن از وضع موجود به وضع مطلوب برنامه ریزی و اقدام شود. البته در شهر تهران پیش از بنده برنامه هایی برای اداره شهر وجود داشت ولی اطلاع از برنامه هایی که اجرا شده، اطلاع از برنامه هایی که پیش بینی شده و کارهایی که مدیر جدید فکر می کند می تواند به عنوان اصلاح و تکمیل برنامه ها انجام دهد از مواردی است که در بدو امر آغاز مدیریت باید مورد توجه کامل مدیر قرار گیرد.
برای اینکه مدیر به روز مرگی دچار نشود رعایت مدیریت محوری که بر اساس آن محور مشکلات مشخص می شود باید مد نظر یک مدیر قرار گیرد اگر نگاهی محوری وکلان به مدیریت شهری نداشته باشد دچار روزمرگی خواهد شد بنابراین توجه به مسائل روز مره شهر و برنامه های میان مدت و دراز مدت چیزهایی است که مدیر باید به آن توجه داشته باشد.
تسنیم: با توجه به معیارهایی که اشاره کردید چقدر توانستید در محورهایی که مشخص کردید موفق باشید و مشکلات را حل کنید؟
حبیبی: با این نگاه مدیریتی زمانی که در جایگاه شهردار تهران قرار گرفتم نه دچار روز مرگی شدم و نه دچار تئوری هایی که فقط در کتاب ها ممکن است مطالعه شود. به عنوان مثال در نخستین روزی که کار را آغاز کرده بودم ضرورت احداث متروی تهران را اعلام کردم علی رغم اینکه می دانستم عده ای در آن زمان با انجام این کار مخالف هستند و حتی مصو به ای برای متوقف ماندن کار مترو تعیین شده است. آن زمان تنها ۲ کیلومتر تونل مترو از خیابان شهید بهشتی احداث شده و متوقف مانده بود.
با کمک خدا علی رغم اینکه دستمان هم تقریبا خالی بود احداث مترو تهران را اجرایی کردیم البته درست است که بهره برداری از آن به سال های دیگری مؤکول شد چون حفر تونل ها چیزی نبود که با یک یا دو سال کار حاصل شود. جمع آوری زباله یکی دیگر از معضلات شهر تهران بود؛ رفتگران شهرداری که قالباً هم پیر بودند با فرقون زباله ها را از درب منازل شهروندان جمع آوری می کردند و بعد آنها را به مراکز زباله انتقال می دادند که بعضا تا ۴۸ ساعت زباله ها به صورت متراکم در محل باقی می ماند و محل رشد مناسبی برای انواع حشرات و حیوان های موذی مانند سوسک و موش بود.
آن زمان ۸۰۰ مرکز جمع آوری زباله داخل شهر وجود داشت که عموماً هم در کنار منازل مسکونی شهروندان بود و بوی تعفن آزار دهنده ای از آنها متصاعد می شد. کارگران شهرداری به تدریج یعنی طی ۲ الی ۳ روز زباله ها را جمع آوری می کردند در واقع این مراکز هیچ گاه خالی از زباله نمی شد چراکه تا زمان انتقال آنها زباله های دیگری به آن محل افزوده می شد. وزارت بهداشت نیز در آن زمان اعلام کرد این معضل باید حل شود زیرا بیماری طاعون سلامتی مردم را تهدید می کند. ما نیز به جار غصه خوردن برنامه ریزی کردیم و طرح جمع آوری مکانیزه زباله را آغاز کردیم. طراحی و اجرای این کار در زمان مدیریت بنده در شهرداری تهران انجام شد.
یک هزار وانت در شهر تهران برای اجرای این طرح مورد استفاده قرار گرفت و جمع آوری دستی زباله به جمع آوری مکانیزه تبدیل شد که هزینه اجرای آن بیش از یک میلیارد تومان شد در حالی که بودجه شهرداری تهران در آن زمان ۲.۵ میلیارد تومان بود. طرح مذکور کاملا مستقل از طرح های دیگر بود و از جای دیگری اقتباس نشده بود و کاری اساسی به شمار می آمد.
موضوع دو طرفه کردن خط اتوبوس، چگونگی جمع آوری آبهای سطحی یا بررسی میزان تعلل مردم در مراجعه به شهرداریاز جمله اقداماتی بود که در زمان مدیریت بنده در تهران انجام شد. به عنوان مثال در راستای بررسی علت تعلل مردم در مراجعه به شهرداری متوجه شدیم ۵ هزار بخشنامه در حوزه معماری و شهرسازی وجود دارد که بخشی از آنها منتاقض بود و راه های سوءاستفاده و معطل ماندن مردم فراهم می شد. یک گروه کارشناس را تعیین کردیم تا بخش نامه ها را اصلاح کنند. این اقدامات به نگاه مدیریت محوری مربوط می شود و در آن دوره چهار ساله توانستیم تحولات اساسی به وجود بیاوریم.
تسنیم: هنوز آن دفتر ۵۰ صفحه ای را دارید؟ !
حبیبی: متأسفانه خیر؛ اما تا پایان مدیریتم آن را به همراه داشتم و دائما آن را مرور می کردم به عنوان مثال اگر در فضای سبز کمبود داریم و قرار است افزایش پیدا کند بعد گذشت چند ماه در این حوزه چه میزان پیشرفت داشته ایم. در واقع این دفتر کمک می کرد نگاه متوازنی به محور مشکلاتی که در آن قید کرده بودم داشته باشم.
تسنیم: چه میزان از مشکلاتی که آن زمان در تهران وجود داشت را همچنان مشاهده می‌کنید؟
حبیبی: در حال حاضر برخی مسائل در شهر تهران حل شده است به عنوان مثال در حوزه فضای سبز با توجه به درخت‌کاری‌هایی که در زمان مدیریت بنده و بعد از من انجام شد دیگر در حوزه فضای سبز مشکلی نداریم و می‌توان گفت که توسعه فضای سبز محقق شده است اما آلودگی هوا نسبت به آن زمان به مراتب بیشتر شده است. در عین حال برخی از مشکلات حل شده و برخی دیگر نسبت به گذشته مانند آلودگی هوا و ترافیک پیچیده‌تر شده است.
اگر به طور طبیعی مردم را نسبت به استفاده از حمل و نقل عمومی ترغیب نکنیم هرگز معضل ترافیک تهران حل نخواهد شد؛ با احداث بزرگراه‌های متعدد در حقیقت جای عبور و مرور را توسعه می‌دهیم و تعداد بسیار زیادی خودرو وارد خیابان‌ها می‌شود و می‌توان گفت در حال حاضر تولید اتومبیل سواره و موضوعات ترافیکی ما پیاده است! هیچ وقت مخالف احداث بزرگراه یا پل‌های چند طبقه نبوده‌ام و معتقدم کارهای خوبی انجام شده اما بر اساس مطالعه‌ای که انجام دادم در شهرهای بزرگ اروپایی آنجایی مسئله ترافیک حل شده که مردم راضی شده‌اند خودوری شخصی خود را کنار بگذارند.
درست است که انجام برخی اقدامات مانند زوج یا فرد کردن خودروها مؤثر است اما این موارد چاره اصلی نیست؛ چاره اصلی این است که مردم را متقاعد کنیم اگر با وسایل نقیله عمومی سفر کنند هم زود تر به مقصد می‌رسند و هم ارزان تر.
تسنیم: ممکن است در حال حاضر استفاده از حمل و نقل عمومی برای مسافران ارزان تر تمام شود ولی سرعت و سهولت لازم را در این سیستم شاهد نیستیم واین امر یکی از دلایلی است که موجب تمایل مردم به استفاده از خودوی شخصی می‌شود.
حبیبی: درست است؛ باید برای مردم محرز شود که استفاده از حمل و نقل عمومی باعث صرفه جویی در وقتشان می‌شود. نخستین خط اتوبوسی که دوطرفه شد در زمان مدیریت بنده و در مسیر میدان جمهوری تا میدان بهارستان بود؛ بنده چند بار این مسیر را به صورت آزمایشی با اتوبوس طی کردم تا دریابم چه مدت زمانی با اتوبوس و چه مدت زمانی با خودروی شخصی جهت گذران این مسیر صرف می‌شود با اتوبوس حدود 16 الی 17 دقیقه و با خودروی شخصی حدود 31 الی 32 دقیقه زمان می‌برد. این نمونه‌ای بهینه بودن استفاده از حمل و نقل عمومی است و تا زمانی که نتواینم رغبت مردم را به برای استفاده از حمل و نقل عمومی جلب کنیم نمی‌توان مشکل ترافیک را برطرف کرد.
تسنیم: با توجه به اینکه زمان مدیریت شما در شهرداری،شورای شهری وجود نداشت و حال می‌توانید وضعیت کنونی را به آن زمان مقایسه کنید،به عقیده شما وجود شورای شهر چقدر برای شهر نیاز است؟
حبیبی: با توجه به مطالعه‌ای که در این زمینه داشتم داشتن شورای شهر را برای شهر نسبت به وضعیت سابق ترجیح می‌دهم زیرا در وضعیت سابق وزیر کشور جانشین شوراها در کل کشور بود و تشکیلاتی درست می‌کرد این یک نوع شیوه اداره شهر است و نوع دیگر شیوه شورایی ولی به طور کلی تشکیل شورای شهر و اداره شهر با این نهاد بهتر است.
تسنیم: مدیریت یکپارچه شهری در سال‌‌های اخیر بسیار مورد بحث و تأکید مسئولان شهری بوده است اما هیچ گاه اجرایی نشد، از نگاه شما تحقق این امر چه میزان در رفع مشکلات شهری مؤثر است؟
حبیبی: در اداره شهر هیچ موضوعی نیست که به موضوعات دیگر مرتبط نباشد؛ در چنین شرایطی اداره کردن به صورت پراکنده کار اشتباهی است بنابراین تحقق مدیریت یکپارچه شهری لازم است ضمن اینکه در بسیاری از شهرهای پیشرفته دنیا مانند پاریس و لندن تنها موضوعات خدماتی به عهده شهرداری نیست؛ شهرداری همه کاره شهر است وحتی مراکز اسناد رسمی، ثبت احوال و آموزش و پرورش نیز در چار چوب مدیریت شهری تعریف می‌شود. یک شهردار در یک شهر بزرگ در واقع به نوعی رئیس جمهوری آن شهر محسوب می‌شود. بنده این شیوه را موفق‌تر می‌دانم زیرا با قطعه قطعه کردن مدیریتها با مقوله هماهنگ کردن آنها با یکدیگر مواجه می‌شویم چرا باید مدیریتها را تکه تکه کنیم بعد به این فکر کنیم که چطور می‌‌توانیم آنها را با هم هماهنگ کرد.
تسنیم: اختلافات سیاسی بین شورا و شهرداری یا بین مدیریت شهری و دولت چه آفاتی در پی دارد؟
حبیبی: من فکر می‌کنم اداره شهر را نباید سیاسی کرد. آن زمان این ختلافات سیاسی داخل مجلس و دولت تقریبا مشهود بود ولی واقعاً مراقب بودم که شهرداری سیاسی نشود البته بنده خودم نظرات سیاسی داشته و هنوز هم دارم اما تبدیل کردن مدیریت شهری به باند و جریان سیاسی به مردم و شهر لطمه وارد می‌کند؛ یادم هست آن زمان با سران هر دو جناح ارتباط برقرار می‌کردم و اجازه ندادم شهرداری دارای جناح شود.
تسنیم: می‌توان با وضع قوانین شرایطی ایجاد کرد که هر فردی امکان کاندیدا شدن برای پست مدیریت شهر را نداشته باشد ضمن اینکه انتخاب مردم کمتر رنگ و بوی سیاسی به خود می‌گیرد؛ اینطور نیست؟
حبیبی: چه بخواهیم و چه نخواهیم جریان‌های سیاسی در هر انتخاباتی وارد می‌شوند و از کسی اجازه نمی‌گیرند! بنابراین اثرگذاری جناح‌های سیاسی غیر قابل انکار است در عین حال شدت وجود نگاه‌های سیاسی برای انتخاب شهردار توسط مردم را بیشتر از انجام این کار توسط اعضای شورای شهر می‌دانم. در شورای دوره سوم شهر تهران تکثر سلایق سیاسی بین اعضا وجود داشت اما به دلیل نگاه تخصصی به موضوعات کمترین تنش را داشت در حالی که در شورای اول که تقریبا یکدست از اصلاح طلبان بود یک روز شهردار را تعیین و روز دیگر با دعوا وی را عزل می‌کردند و دائماً بین آنها کشمکش وجود داشت.
تسنیم: آن زمان اولویت‌های اجرای کارها به جز مواردی که به آن اشاره کردید در شرایط جنگی کشور به چه صورت بود؟
حبیبی: در آن زمان یکی از اولویت‌هایمان با توجه به اینکه شهر بمباران می‌شد حفظ نظامات شهری به ویژه نظافت و زیبایی شهر بود که در کنار آنها موضوعاتی مانند فضای سبز، مترو یا آبهای سطحی به هیچ وجه مورد غفلت نبودند. در آن زمان برای اینکه شهر جنگ زده تلقی نشود روی اینکه شهر زنده‌ای داشته باشیم تلاش‌های بسیاری داشتیم. طرح عظیم جمع آوری زباله به صورت مکانیزه در همین راستا انجام شد البته آن زمان نه دولت می‌توانست به ما کمک کند و نه می‌توانستیم از مردم پول دریافت کنیم. بودجه سال 63 شهرداری تهران در کل 2.5 میلیارد تومان بود در حالی که این رقم در حال حاضر به بیش از 12 هزار میلیارد تومان است البته قدرت پول آن زمان با حالا بسیار تفاوت دارد .
در ملاقاتی که همان سال‌ها با مقام معظم رهبری داشتیم اعلام کردیم شهردای باید با خودکفایی اداره شود اما ایشان اظهار داشتند خودکفایی خوب است به شرطی که به مردم فشار وارد نشود. خودکفایی شهرداری قابل تفسیر است و برخی مدیران با تغییر کاربری‌ها درآمد زایی گرده و صرف جنوب شهر می‌کنیم ما با این کار مخالف بوده و هستیم. باید قانون کرایی شدید در اداره شهر تهران حاکم باشد در غیر اینصورت نمی‌توانیم ادعای مدیریت سالم متوازن در شهر تهران داشته باشیم.
تسنیم: با توجه به شرایط سختی که به آن اشاره کردید درآمد 2.5 میلیاردی شهرداری چگونه حاصل می‌شد؟
حبیبی: از طریق دریافت عوارش قانونی و تراکم‌های مجاز به دست می‌آوریم. در حقیقت تراکم فروشی به معنای توافقی و غیر اصولی آن به هیچ عنوان وجود نداشت. دولت تقریبا در آن زمان به ما کمکی نمی‌کرد در حقیقت نمی‌توانست این کار را انجام دهد.
تسنیم: تمایلی برای اینکه دوباره به عنوان شهردار تهران فعالیت داشته باشید، دارید؟!
حبیبی: خیر بهتر است کار را به افرادی که سن و سال کمتری دارند بسپاریم بنابراین رغبتی به فعالیت در این پست ندارم.
