مفهوم عرفی و متبادر به ذهن از جهاد همان جنگ فیزیکی و درگیری و مقابله با دشمن خارجی است که نهایتاً به فوز عظیم پیروزی ختم می‌گردد. برداشت جامعه جوان مدینه از جهاد، نبرد با دشمنان اسلام، کفار، مشرکین قریش و رومیان بود، مسلمانان پس از آن همه جان فشانی و تقدیم شهید، فکر می‌کردند که مسئولیت بزرگی را به سامان رسانده‌اند و با خوشحالی صحنه‌های نبرد را برای خود بازگو می‌کردند ولی پیامبر(ص) خطاب به این رزمندگان عرصه‌های سخت فرمود: «مرحباً بقوم فصواالاجهاد الاصغر و بقی علیهم الجهاد الاکبر» (وسائل، ج11،ص122): (آفرین به رزمندگانی که جهاد با دشمن خارجی و کفار و مشرکین را پشت سرگذاشتند و هم اکنون خود را برای رویارویی در جهاد اکبر آماده می‌سازند.) رزمندگان خطاب به نبی خاتم(ص) عرض کردند یا رسول الله این جنگهای سخت و طاقت‌فرسا مگر جنگ و نبرد با دشمن نبود؟ حضرت پاسخ دادند: بلی این نبرد کوچک بود، هنوز کار شما تمام نشده و جهاد بزرگتر باقی مانده است خود را برای آن آماده سازید.
روش تربیتی پیامبر (ص) آماده‌سازی جامعه اسلامی برای صعود به قله‌های برتر ایمانی و اخلاقی است و پیامبر(ص) این روش‌ها را به آرامی در صحنه‌های گوناگون به صورت عملی و عملیاتی به پیروانش تعلیم می‌دهد.
در این واقعه پیامبر(ص) کلیت موضوع جهاد را در ذهن رزمندگان و مسلمانان به دو قسمت تقسیم می‌نماید و می‌فرماید: جهاد دو قسم است. جهاد اصغر – جنگ با دشمن خارجی و جهاد اکبر. یعنی جهاد و نبرد با دشمن درون، جنگ با نفس اماره، مقاتله با خواسته‌های نفسانی و میل به آرامش و خمودی که طبعاً پس از هر دوره‌ای پیش می‌آید و طبق فرمایش پیامبر اعظم(ص) ارزش و اجر جهاد با نفس یعنی جهاد تزکیه و خودسازی به دلیل ارتباط اصیل آن با بعثت انبیاء و اصل آفرینش انسان از همه جهادها برتر و با فضیلت تر است.
در این جمله کوتاه نبوی مسیر و نقشه راه مسلمانان روشن شد که مسلمانان حق توقف و ایستایی ندارند. دائماً باید حرکات دشمن را زیر نظر داشته باشند چه دشمن درونی و چه دشمن برونی، چه در جنگ نرم، جنگ با نفس و چه در جنگ سخت.
بدیهی است راه رسیدن به این قله با عظمت اولاً کار هر کس نیست و ثانیاً بایستی موانع را از میان برداشت تا به پیروزی رسید.
مرحله اول پیروزی در جنگ با دشمن شناخته شده خارجی است که آسان‌ترین نوع جهاد به شمار می‌آید و طبعاً از جهت اجر و پاداش در نازل‌ترین بخش در مقایسه با سایر انواع جهاد قرار دارد. جهاد در قرآن از شمول بسیار بالایی برخوردار است و جهاد هر فعالیت و کار مشقت‌آمیز که در راستای ارزشهای الهی صورت می‌گیرد، گفته می‌شود نظیر جهاد مالی و اقتصادی، جهاد مادی و معنوی، جهاد علمی و فرهنگی و جهاد جسمی و جانی، اگر جهاد در راه اجرای فرمان الهی و در راستای احیای ارزشهای الهی باشد تحت عنوان جهاد فی سبیل الله ارزش‌گذاری می‌شود. نوع برتر جهاد، در وهله اول و در رأس هرم جهاد اکبر یعنی تزکیه نفس قرار دارد و مرتبه دوم جهاد کبیر قرار دارد و در درجه سوم جهاد اصغر قرار دارد. حال باید دید جهاد کبیر چیست؟ خداوند در آیه شریفه 52 سوره فرقان می‌فرماید: «فلا تطع الکافرین و جاهدهم به جهاداً کبیرً» پس تو هرگز از کافران اطاعت مکن و به وسیله قرآن با کافران به جهاد بزرگ بپردازد.
آیه شریفه گویای آن است که دشمنان در پی تسلط فکری و فرهنگی بر جامعه‌اند و با برنامه‌ریزی درازمدت سعی در انحراف و اثرگذاری بر عقاید و افکار مومنان دارند و آیه به پیامبر(ص) دستور می‌دهد از برنامه‌های دشمن تبعیت مکن و در دام حیله‌های زیبا و فریبنده آنان گرفتار مشو و بلکه با روحیه و حس جهادی با تفکر شیطانی آنان به صورت همه جانبه به جهاد بپرداز، عنایت خداوند به تعبیر کلمه جهاد کبیر نشانگر عمق آمادگی مسلمانان و دفاع همه جانبه و تمام قد از حیثیت و کیان فکری و فرهنگی جامعه اسلامی است که باید با انگیزه جهادی و با قصد انجام فرمان الهی به مقابله و مجاهده برخیزند.
مرحوم طبرسی ذیل آیه شریفه می‌نویسد:
درس بزرگ این آیه آن است که برترین جهادها در پیشگاه خدا جهاد علمی ، فکری و فرهنگی است، جهاد اندیشمندانی است که با توان علمی خود به مقابله با شبهه‌افکنی و وسوسه‌انگیزی دشمنان برخاسته‌اند.
و مرحوم علامه طباطبائی ذیل آیه 52 سوریه فرقان می‌نویسد: «با قرآن با دشمنان جهاد کن یعنی قرآن را بر آنان بخوان و حجت را برایشان تمام کن».
در اینجا دو نکته قابل توجه وجود دارد یک؛ اینکه عموم مفسرین و قرآن پژوهان خیر «به» را به قرآن برگردانیده‌اند یعنی بوسیله قرآن با آنان جهاد کن. ولی مقام معظم رهبری در اینجا برداشت دیگری از آیه دارد و ضمیر «به» را به عدم تبعیت پیامبر(ص) از کفار دانسته است یعنی با عدم تبعیت از کفار جهاد کبیر را محقق سازد و به تعبیر دیگر راه تحقق جهاد کبیر عدم پیروی از کفار است اگر پیامبر (ص) و مسلمانان از کفار تبعیت ننمایند جهاد کبیر محقق خواهد شد.
دو؛ تفاوت بین انواع جهاد و ارزش و اجر و ثواب هر یک به حسب کارکرد و اثرگذاری آن می‌باشد.
در شرایطی جهاد اصغر برترین جهاد شناخته می‌شود و اجر و پاداش آن در هیچ شرایطی قابل محاسبه نیست و در شرایطی که جهاد اصغر به پایان رسیده است جهاد با نفس در اولویت و تقدم یکم قرار دارد و اجر آن به نوبه خود فراتر از اندیشه بشری است.
و اما در شرایطی که جهاد کبیر مطرح است ممکن است همزمان با جهاد اصغر باشد و ممکن است با جهاد اکبر همراه باشد. یعنی در برخی شرایط ممکن است جنگ و جهاد نباشد ولی جهاد کبیر و جهاد اکبر وجود دارد و در حقیقت کسی که در جبهه جهاد کبیر به دفاع از کیان اسلام و مسلمین می‌پردازد در همان حال به خاطر دل‌مشغولی به نفس جهاد در راه خدا، گذشتن از رفاه و آرامش، انتخاب سختی و مجاهده در راه خدا، این فرد مجاهد فی سبیل الله و در حال تزکیه نفس و خودسازی شناخته می‌شود.
نتیجه آنکه در برخی شرایط جهاد کبیر شامل جهاد اصغر و جهاد اکبر نیز می‌باشد ولی هر رزمنده جهاد اصغر و هر تلاشگر جهاد اکبر لزوماً مجاهد عرصه جهاد کبیر نیست ولی می‌توان گفت مجاهد عرصه جهاد کبیر می‌تواند با قصد قربت به خدا مجاهد با دشمن خارجی و مجاهد با نفس (جبهه درون) نیز باشد.
تفاوت به کارگیری نوع ابزار و تجهیزات در جهاد اصغر و جهاد کبیر
برای پیروزی در هر نوع عملیاتی در هر سطح و میدانی با توجه به شرایط محیطی و منطقه‌ای نیازمند بکارگیری سلاح خاص و تجهیزات مختص آن نبرد است. جهاد اصغر جنگ سخت است و نیازمند جنگ‌افزارهای مخصوص خود ولی جهاد کبیر از نوع جهاد علمی و فکری و فرهنگی است و برای پیروزی در این جبهه نیازمد نرم‌افزارهای است که توانایی مقابله با تهاجم فکری، فرهنگی دشمن را داشته باشد.
هدف در جهاد کبیر تقویت مبانی فکری و اعتقادی جبهه توحید است. ایجاد آمادگی ذهنی و روانی در مردم است که مرعوب و فریفته برنامه‌ها و سیاستهای مزورانه دشمن نشوند، هدف ساختن ظرفیت اجتماعی و تولید ابزار و نرم‌افزاری است که بتواند پیوندهای فکری و عاطفی و فرهنگی جامعه را قوام بخشد و ارتقا دهد.
مهمترین تجهیزات و نرم‌افزارهایی که برای پیروزی جبهه حق کاربرد دارد عبارتند از: وحدت و همدلی حقیقی بین مؤمنان در همه سطوح و عرصه‌های جامعه متشتت، شایعه‌پذیر و احساسی توان مقابله و شناخت برنامه‌های رنگارنگ دشمن را نخواهد داشت.
ب: ایجاد حس اعتماد ، اطمینان، محبت و عاطفه در بین تمام اقشار جامعه به عنوان سنگ زیرین سرمایه اجتماعی.
چرا جهاد کبیر از جهاد اصغر با فضیلت‌تر است؟
در پاسخ باید گفت: جهاد اکبر افضل است چون تنها راه رسیدن بشر به مقام خلافت الهی و به دست آوردن بار امانت الهی است و این دقیقاً همان مسیر تکامل و تعالی بشر است که انبیاء الهی در طول تاریخ انسانها را بدان دعوت می‌کردند. در جهاد اکبر انسان به تزکیه و خودسازی می‌پردازد و با اعتدال نفس مانع گرایش آن به فجور و پلیدی می‌گردد و اجازه تسلط هوای نفس را نمی‌دهد و اما در رتبه دوم که نوبت به جهاد کبیر می‌رسد. در این جبهه موضوع جهاد علمی و فرهنگی مطرح است. در جهاد کبیر رزمنده مجاهد در پی تلاش برای رهایی خود و جامعه از تسلط فکری و فرهنگی است می‌جنگد که دشمن او را محاطره نکند و بینش و رفتار او را تحت تأثیر قرار ندهد و لذا جهاد کبیر نشان دهنده تقابل علمی و فرهنگی جبهه حق در مقابله با تسلط و حاکمیت سلطه باطل می‌باشد. جهاد کبیر در مقابل دشمنان یعنی ظرفیت‌سازی و ایجاد آمادگی و تجهیز پیروان جبهه حق به صورت عملی در دوران پس از جهاد اصغر که احتمالاً رزمندگان جبهه توحید احساس می‌کنند در پایان جنگ فرارسیدن دوران صلح وقت استراحت و آرامش است که این تفکر رفاه و آسودگی خیال؛ عامل اساسی غفلت در جامعه و فراموشی دشمن است.
ج: مراعات اعتدال و میانه‌روی در برنامه‌ها و ارتباطات
د: تأکید بر امور فطری و توجه جدی به خواسته‌ها و نیازهای مادی و معنوی جامعه و برنامه‌ریزی جهت پرکردن خلاءها و از میان بردن چالش‌ها بوسیله تحریک سلایق مشترک مردم تا از این راه جامعه در مقابل آسیب‌های دشمن واکسینه شده و از خطرات، تهدیدات، شبهه‌افکنی و شایعه‌پراکنی مصون بماند.
