آنچه از مجموع تحولات سیاسی پاکستان وافغانستان بر می آید، انجام انتخابات مهندسی شده از سوی نظامیان دور از ذهن به نظر نمی رسد ،آن هم در شرایطی که کشورهای غربی برای خروج آبرومندانه از بحران افغانستان به همکاری جدی دولت پاکستان نیازمند هستند. و از آنجا که نظامیان در همه ابعاد حرف اول را در پاکستان می زنند ،سرمایه گذاری دنیای غرب در این مقطع بر روی نظامیان می تواند مطلوب پایتخت نشین های" واشنگتن ولندن" باشد .البته این امید واری برای صاحب نظران سیاسی منصف نیز وجود دارد که برای اولین بار انتقال قدرت در پاکستان، به صورت دموکراتیک صورت گیرد .
فرهاد همتی- باتوجه به نزدیکی زمان برگزاری انتخابات سراسری و ایالتی پاکستان-21 اردیبهشت ماه- ،احزاب وگروهای سیاسی این کشور فعالیت های جدی خود را برای این دور از انتخابات پاکستان آغاز کرده اند .آمادگی احزاب و گروههای سیاسی پاکستان در شرایطی صورت می گیرد که برای نخستین بار در تاریخ تشکیل پاکستان یک دولت حزبی -حزب مردم- توانست دوره 5 ساله خود را در این کشور به پایان ببرد . این موضوع از این نظر حائز اهمیت است که ،در طول عمر بیش از 6 دهه تاریخ پاکستان با توجه به غلبه نظامیان در این کشور، تاکنون هیچ حزبی نتوانسته بود دوره پنج ساله خود را در این کشوربه پایان ببرد .
*بیان رخداد
هرچه زمان به بر گزاری انتخابات پارلمانی پاکستان در 21 اردیبهشت ماه نزدیک تر می شود، کانون های قدرت در این کشور ظرفیت های خود برای پیروزی در این دور از انتخابات به کار بسته اند.به طور کلی در پاکستان ؛ "نظامیان" در کنار" احزاب سیاسی حزب مردم و مسلم لیگ واحزاب و گروههای اسلامی پاکستان "کانون های قدرت این کشور محسوب می شوند. البته به این مجموعه باید" دیوان عالی پاکستان" را نیز اضافه کرد چرا که ورود دیوان عالی پاکستان به پرونده پرویز مشرف و وادار کردن وی به استفعای از ریاست جمهوری- 5 سال پیش- و همین طور ورود این قوه در" ما جرای پرونده زرداری و گیلانی" از اعضای اصلی حزب مردم ، دیوان عالی پاکستان را در جمع کانون های تاثیر گذار پاکستان قرار داده است . ودر حال حاضر نیز ، جایگا ه دیوان عالی پاکستان با توجه تایید یا رد صلاحیت افراد برای شر کت در این دور از انتخابات پارلمانی پاکستان از اهمیت دو چندان بر خوردار شد ه است . اکنون این سوال مطرح می شود که بازیگران اصلی قدرت در پاکستان برای پیروزی در انتخابات ایالتی و سراسری این کشور از چه ظرفیت هایی بر خوردارند وآرایش سیاسی آنها در آستانه انتخابات به چه شکلی است ؟
*تحلیل رخداد
برای پاسخ به این سوال وبررسی آرایش سیاسی کانون های قدرت برای انتخابات پارلمانی پاکستان مناسب است به جایگاه احزاب و گروههای مهم سیاسی در داخل پاکستان به اجمال اشاره ای نماییم :
1-احزاب سیاسی
الف)حزب مردم :
آنچه مسلم است اغلب احزاب سیاسی اصلی پاکستان، از جمله «حزب مردم پاکستان»، حزب «مسلم لیگ نواز»، «جنبش متحده قومی» و حزب ملی عوامی، "از احزاب بزرگ پاکستان به حساب میروند که در مقا یسه با احزاب وگروههای اسلامی رویکرد سکولار دارندو در طول شش دهه از عمر تاریخ پاکستان «حزب مردم پاکستان»، حزب «مسلم لیگ نواز »به تناوب در مستد قدرت در پاکستان قرار گرفته اند .اما نکته مهم در این باره اینکه با توجه به کودتاهای مختلف ارتش در پاکستان هیچ کدام از این دو حزب مطرح پاکستان نتوانسته بودند به 5 سال زمامداری خود را در این کشور به پایان برسانند .اما برغم این شرایط، حزب مردم که در سال های اخیر بعد از مشرف به قدرت رسیده بود ، برای نخستین بار در تاریخ تشکیل پاکستان توانست علیرغم مشکلات فراوانی که با آن مواجه بود(رویکرد قوه قضائیه ،احزاب سیاسی در کنار فعالیت های نظامیان برای فشار به حزب مردم) دوره 5 ساله خود را در این کشور به پایان برساند. موضوعی که به اتقاد بسیاری از کار شناسان می تواند به عنوان امتیازی برای حزب مردم در آستانه انتخابات پاکستا ن محسوب شود .البته در این میان اینکه چرا حزب مردم توانست به این موفقیت نایل شود نظارات مختلفی مطرح شده است که در اینجا به بعضی از دلایل آن اشاره می شود :
1-مناسب نبودن شرایط برای کودتا و ساقط کردن حزب مردم از مسند قدرت ازسوی نظامیان .البته این موضوع به معنی این نیست که ارتش پاکستان قصد تقویت حضور خود را در عرصه سیاسی را نداشت .
2- اتخاذ سیاستهای مناسب حزب مردم –انعطاف -در برابر هجمه های سیاسی احزاب مخالف وقوه قضاییه برای تضعیف یا استفعای حزب مردم از قدرت .
3-البته برخی کارشناسان بر این موضوع هم اشاره می کنند که وفاداری محمد نوازشریف رئیس حزب مسلم لیگ نواز به توافق خود با بی نظیر بوتو رهبر فقید حزب مردم برای حمایت از حزب حاکم برای پایان دوره حزب مردم در این باره موثر بوده است . تاکید به این موضوع در حالی است که از دوسال مانده به پایان عمردولت حزب مردم ،حزب مسلم لیگ نواز شریف به موازات رویکرد قضایی دیوان عالی کشوربرای اعمال فشار برای کناره گیری از قدرت –گیلانی-، فشارهای سیاسی مختلفی را برای برکناری حزب مردم از قدرت انجام داد.ولی هوشیاری حزب مردم در برابر " رویکرد مخالفان و همین طور افراط گرایی گروههای مذهبی برای ناامن کردن فضای سیاسی کشور در ایالتهای مختلف پاکستان" باعث شد تا حزب مردم دوره 5 ساله خود را به پایان برد .البته این موفقیت در حالی به ثمر رسید که در طول زمامداری 5 ساله حزب مردم ،کشور با مشکلات عدیده ای داخلی وخارجی نیز مواجه بود .به هر تقدیر حزب مردم با نزدیک شدن زمان برگزاری انتخابات پارلمانی پاکستان در تلاش است علاوه بر حفظ کرسی های ایالت سند به عنوان پایگاه سنتی این حزب ، با یارگیری از دیگر احزاب سیاسی -از جمله حزب مسلم لیگ قائد اعظم و تا حدودی گروههای اسلامی- وتشکیل ائتلافی سراسری،شرایط را برای پیروزی مجدد در انتخابات پیش رو فراهم سازد .
ب)جزب مسلم لیگ نواز شریف :
به موازات فعالیت های سیاسی گسترده حزب مردم در انتخابات،"حزب مسلم لیگ نواز شریف" نیز به عنوان رقیب دیرینه "حزب مردم" با نزدیک شدن زمان برگزاری انتخابات پارلمانی این کشور بر حجم فعالیتهای سیاسی خود افزوده است .این حزب با مفروض قرار دادن پیروزی خود در ایالت پنجاب به عنوان پایگاه سنتی این حزب، با توجه به سابقه همکاری های خود با احزاب وگروههای اسلامی –جماعت علمای اسلامی و جماعت اسلامی -در تلاش است با فراهم نمودن شرایط ائتلاف با گروههای موثراسلامی که بخش اعظم جمعیت پاکستان را نیز تشکیل می دهند، زمینه را برای کسب قدرت آینده پاکستان فراهم سازد .البته آنچه مبرهن است اینکه ،حزب مسلم لیگ شاخه نواز شریف از میان دو گروه مهم اسلامی یاد شده فقط توانسته است شرایط گفتگو با جماعت اسلامی را فراهم سازد .به هر تقدیر حزب نواز شریف که از سال 1999با کودتای ژنرال مشرف از زمام قدرت کنار پاکستان گذاشته شده است ،در این دور از انتخابات در صدد هستند با تشکیل ائتلاف های اعلامی وغیر اعلامی در انتخابات 21 اردیبهشت ،پس از حدود 15 سال به تصاحب نخست وزیری پاکستان چشم دوخته است .البته نواز شریف برای رسیدن به این خواسته خود حتما به کمک بازیگران منطقه ای وفرامنطقه ای خود نیزحساب ویژه ای باز کرده است .چرا که انشعاب سه گانه حزب "مسلم لیگ " در شرایط کنونی می تواند به عنوان نقطه منفی برای مسلم لیگ نواز شریف در ایالت "پنجاب "محسوب گردد.
2- احزاب و گروههای اسلامی:
آنچه که مسلم است پاکستان از جمله کشورهای بزرگ مسلمانان محسوب می شود که97 درصداز جمعیت آنرا را مسلمانان تشکیل می‌دهند و بر طبق برخی امارها "مسلمانان سنی" 70در صدد و بقیه جمعیت را نیز "مسلمانان شیعه" 30 درصد تشکیل می‌دهند. آرایش گروهای اسلامی در آستانه انتخابات پارلمانی پاکستان به قرار زیر است :
الف)گروهای اسلامی سنی
1) حزب «جمعیت علمای اسلام» و «جمعیت اسلامی» نماینده "دیوبندی‌ها "
2) حزب «تحریک سنی» و «شورای اتحاد سنی» نماینده"بریلوی‌ها"
3) و «جمعیت اهل حدیث» نیز نماینده" اهل حدیث" هستند.
ب)گروههای شیعه:
شیعیان نیز احزاب سیاسی مانند «مجلس وحدت مسلمین»، «شورای علمای شیعه» و «اتحاد جعفری» را در دست دارند.
آنچه از مجموع فعالیتهای احزاب اسلامی بر می آید، با نزدیک شدن به زمان برگزاری انتخابات پارلمانی در پاکستان، رقابت احزاب در قالب ائتلاف در حال تشدید است و احزاب و گروههای مذهبی درصددند با ایجاد ائتلافهای قوی، سهم مناسبی از کرسیهای پارلمانی پاکستان را کسب کنند تا بتوانند در سیاست گذاریها موثر باشند.پنج حزب مذهبی پاکستان با تشکیل حزبی به نام "متحده دینی محاذ" برای شرکت در انتخابات با هم به توافق رسیدند.حزب "جمعیت علمای اسلام شاخه سمیع الحق"، "جمعیت علمای اسلام شاخه نظریاتی"، "جمعیت اهل حدیث"، "اهل سنت و الجماعت" و "جمعیت علمای پاکستان" احزاب ائتلافی هستند.
احزاب مذهبی پاکستان پیشتر قصد داشتند برای شرکت در انتخابات عمومی آینده پاکستان، با یکدیگر ائتلاف کرده و «مجلس متحد عمل» را احیا کنند.در همین راستا «مولانا فضل‌الرحمان» رهبر حزب «جمعیت علمای اسلام» پاکستان نیز رایزنی هایی را با رهبران سایر احزاب مذهبی این کشور اغاز کرده بود.اما به‌خاطر اختلاف نظرهای موجود بین جماعت اسلامی و جمعیت علمای اسلام، به نظر می رسد این هدف محقق نشده است و ائتلاف تشکیل شده «متحده دینی محاذ» بدون حضور حزب «جماعت اسلامی» است.مجلس متحد عمل که ائتلافی از احزاب مذهبی پاکستان بود، قبل از برگزاری انتخابات عمومی در سال 2002 تشکیل شد و برای اولین بار در تاریخ پاکستان توانست احزاب مذهبی این کشور را تبدیل به" سومین حزب بزرگ "پاکستان کند؛ اما پس از بروز برخی اختلافات بین احزاب حاضر در این ائتلاف و نیز اختلاف نظر جماعت اسلامی و جمعیت علمای اسلام، "مجلس متحد عمل "در انتخابات عمومی سال 2008 تنها موفق به کسب تعداد کمی کرسی شد.
صرف نظر از چگونگی آرایش سیاسی گروها واحزاب اسلامی پاکستان در شرایط کنونی ،آنچه مسلم است اینکه، احزاب وگروههای اسلامی تاکنون نتوانسته اند با پیروزی در انتخابات پارلمانی پاکستان به قدرت برسند. چرا که تکثر گروههای اسلامی با سلایق مختلف ، عدم انسجام گروههای اسلامی در پاکستان، نقش آفرینی نظامیان درافراط گرایی و دخالت کشورهای خارجی-عربی وغربی - در تحولات داخلی پاکستان از جمله دلایلی است که با عث شده گروهای اسلامی –اکثریت مردم - نتوا نند به عنوان یک قدرت موثر در تحولات سیاسی پاکستان ظاهر شوند و در این میان، نظامیان و احزاب سیاسی پاکستان که رویکرد غیر اسلامی دارند، سکاندار یک کشور اسلامی در 6 دهه گذشته باشند . آنچه از شواهد موجود مشخص است اینکه ، احزاب وگروههای اسلامی دراین دور از انتخابات نیز -21 اردبهشت –با توجه به دلایلی که عرض شد،مثل ادوارگذشته انتخابات نتوانسته اند با اتحاد عمل خود ،وزن سیاسی خود را برای این دور ازانتخابات بالا ببرند .البته ذکر اینکه مهم است که،چه احزاب سیاسی نظیر " حزب مردم و نواز شریف " وچه " نظامیان " برای اینکه به مسند قدرت برسند به همکاری گروههای اسلامی نیاز مند هستند و با درک همین شرایط است که، کانون های قدرت پاکستان در آستانه انتخابات پارلمانی ، با رایزنی های گسترده خود با رهبران گروههای اسلامی در صدد جلب نظر احزاب اسلامی هستند .
3- ارتش ونظامیان :
در حال حاضر ، آنچه روشن است اینکه به موازات فعالیت های احزاب وگروهای سیاسی برای یار گیری در انتخابات پارلمانی ،نظامیان نیز که این دور ه) 5سال گذشته) نتوانستند با کودتای نظامی صاحب قدر ت شوند، در تلاشند با یارگیری از افراد موثر گروه های سیاسی و نظامی مجددا به قدرت بازگردند . به بیان دیگر ارتش به موازات فغالیت های احزاب مطرح یعنی "حزب مردم وحزب مسلم لیگ "می کوشید با ائتلاف احزاب کوچک ، جبهه سومی را در برابر دو حزب قدرتمند پاکستان یعنی مردم و مسلم لیگ نواز ایجاد نماید. احزاب "منهاج القران القادری، حزب تحریک انصاف عمران خان و حزب مسلم لیگ برای همه مردم پاکستان پرویز مشرف" از جمله این احزاب هستند. البته آنچه روشن است، ارتش در کنار این اقدامات خود می کوشد شخصیت های سیاسی همچون یوسف رضا گیلانی را از حزب مردم جدا کند و با دادن وعده وزارت انها را وارد ائتلاف تحت حمایت خود نماید. اما نکته مهم در این میان اینکه با توجه به رد صلاحیت پرویز مشرف رئیس جمهور سابق پاکستان در حوزه های انتخابی این کشور، پرونده انتخاباتی وی که مورد حمایت ارتش بود بسته شده است. به این معنی که، پس از طرح شکایت برخی احزاب از جمله "مسلم لیگ نواز و تحریک انصاف" از پرویز مشرف، دادگاه انتخاباتی شهر پیشاور صلاحیت وی را برای شهر چترال رد کرد. این دادگاه پیش از این، مشرف را در سه حوزه انتخاباتی" کراچی، قصور و اسلام آباد" رد کرده بود.اگر چه مشرف پس از رد صلاحیت خود در حوزه های انتخابی "کراچی،قصور و اسلام آباد" امیدوار بود از حوزه انتخابیه "چیترال"به رقابت های انتخاباتی وارد شود. اما پس از رد صلاحیت وی در دیگر حوزه ها، مقامات کمیسیون انتخابات شهر چیترال در رسیدگی مجدد و بررسی شکایت های طرح شده ،با حضور وی در انتخاباتی آتی پارلمانی مخالفت کردند.به هر تقدیر پرویز مشرف که پس از نزدیک به پنج سال به این کشور بازگشته بود، علاوه بر آنکه نتوانست در رقابت های انتخاباتی شرکت کند،با احتمال زندانی شدن نیز مواجه شده است چرا که مشرف که از سال 1999 تا 2008 سمت ریاست جمهوری پاکستان را برعهده داشت، به نقض قانون اساسی از طریق اعلام حالت فوق العاده، تعلیق عضویت برخی قضات دیوانعالی و دخالت در ترور بی نظیر بوتو متهم شده است.
اگر چه به اعتقاد برخی از کارشناسان مشرف به دلیل ترس از احتمال بازداشت به دلیل پرونده های اتهامی مطرح علیه وی از بازگشت به پاکستان خود داری می کرد اما پس ازحصول اطمینان از نبود چنین سناریویی برای حضور در انتخابات به کشورش بازگشت. ولی آنچه که اکنون روشن است اینکه ،پرویز مشرف با رد صلاحیت خود ، نه تنها در دستیابی به این هدف ناکام مانده است بلکه با احتمال زندانی شدن به دلیل اتهام خیانت به قانون اساسی نیز مواجه است. اکنون این پرسش مطرح است که ارتش که خیز خود را برای مدیریت و هدایت انتخابات پیش رو و بازگشت مجدد به قدرت گام برداشته است ،در برابر این موضوع چه واکنشی از خود بروز خواهد داد؟ با توجه به حذف احتمالی مشرف از گردونه انتخابات ،احزاب بزرگ پاکستان از جمله" حزب مردم ومسلم لیگ نواز" تا چه اندازه می توانند برای پیروزی در انتخابات پارلمانی این کشور امید وار باشند ؟
به هر تقدیر آنچه مسلم است این که ،در انتحابات پارلمانی پاکستان -21 اردیبهشت -چهار نهاد ارتش،احزاب، رقابت قوه قضاییه و ارتش در موضوع دادگاه مشرف شرایط را برای پیروزی احزاب مردم و مسلم لیگ نواز فراهم می سازد . امید واری احزاب سیاسی برای پیروزی در انتخابات در حالی است که پاکستان با نزدیک شدن زمان برگزاری انتخابات با ناآرامی های سیاسی و ترور های نامزدهای انتخاباتی است .به عنوان مثال در ایالت سند از جبهه متحد قومی، در ایالت پنجاب از طرفداران حزب مسلم لیگ نواز، در ایالت خیبر پختونخواه حزب عوامی پختونخواه و حزب مردم در ایالت بلوچستان نیز به همین ترتیب از نامزدها ترور شدند.و نکته جالب در این میان اینکه در جریان این ترور ها نامزدهایی که با ارتش همکاری دارند کم تر ترور شده اند. به هر حال آنچه مسلم است اینکه،یکی از اهداف عمده این ترورها ایجاد وحشت در میان مردم و احزاب برای اجتناب از برگزاری نشست های انتخاباتی است. به هر حال امنیتی شدن فضای انتخاباتی پاکستان در شراطی است که. هنوز-زمان نگارش مقاله- مذاکرات گروههای اسلامی مانند سمیع الحق و مولانا فضل الرحمن با احزاب سراسری مردم و مسلم لیگ نواز به نتیجه نرسیده است. در صورتی که این توافق حاصل نشود احزاب مذهبی ممکن است به سمت ارتش سوق پیدا کنند.در این شرایط ارتش بیشتر درصدد همراه کردن احزاب کوچک و محلی با خود است.تا به این شکل با تشکیل ائتلاف احزاب اسلامی و احزاب کوچک زمینه را برای پیروزی در انتخابات فراهم سازد .
*آینده رخداد
آنچه مسلم است این دور از انتخابات پارلمانی پاکستان از اهمیت ویژه ای- برای بازیگران داخلی و خارجی پاکستان - برخوردار است .به این معنی که نتایج انتخابات پارلمانی پاکستان تاثیر مستقیمی به تحولات سیاسی کشورهای منطقه به ویژه کشورافغانستان دارد .یعنی موضوع هایی از قبیل:الف)خروج نظامیان غربی از افغانستان در 2014ب)فرایند آشتی ملی در افغانستان ج)انتخابات ریاست جمهوری افغانستان در سال آینده باعث شده است، انتخابات پاکستان با مسایل داخلی افغانستان پیوند تنگاتنگی داشته باشد .به بیان دیگر ،آنچه مسلم است دنیای غرب پس از حدود 12سال حضور نظامی خود در افغانستان، طبق نشست سران ناتو در لیسبون وشیکاگو، نیروهای خودرا تا 2014 از افغانستان خارج خواهند ساخت .در کنار این، دولتمردان واشنگتن و لندن برای خروج آبرومندانه از افغانستان از چند سال پیش "رویکرد مقابله با طالبان"را به "مصالحه با طالبان "تبدیل کردند تا با بازگشت "طالبان "به قدرت مرکزی افغانستان ،به اصطلاح زمینه" آشتی ملی" در این کشو فراهم شود .اما نکته مهم در این باره، همکاری کشورهای همسایه به خصوص دولت پاکستان از الزامات موفقیت این طرح ها بود .آنچه تاکنون به صورت مفروض مطرح است اینکه دولت پاکستان در طول12سال گذشته با رویکرد دوگانه خود ،همکاری مناسبی را در این باره با دنیای غرب نداشته است و تاکنون طرح های دنیای غرب به نتیجه ای دلخواه پایتخت نشین های" لندن و واشنگتن" نرسیده است و با در ک همین شرایط هم است که در حدود یک سال گذشته، نشست های سه جانبه وچند جانبه متعددی در پایتختهای پاریس،لندن وبروکسل در باره افغانستان برگزار شده است که یک طرف آن مقامات پاکستان بودند ،نشستی که در نهایت نیز موفقیتی به همراه نداشته است .به اعتقاد بسیاری ا ز کارشناسان، اکنون دنیای غرب برای برون رفت از مشکلات خود در افغانستان واقعا نیازمند همکاری دولت پاکستان است- این موضوعی است که از دید حاکمیت اسلام آباد نیز مغفول نمانده است –واز آنجا که با توجه به ساختار سیاسی پاکستان ، نظامیان از ابعاد مخالف سیاسی ،نظامی ، اقتصادی و....به اصطلاح حرف اول را در این کشورمی زنند اکنون دولت های غربی برای عبور از بحران افغانستان، توجه خود را به همکاری بیشتر با نظامیان پاکستان معطوف ساخته اند .کوشش دنیای غرب برای جلب همکاری نظامیان پاکستان با برنامه های خود در افغانستان در شرایطی در دستور کار مقامات کشورهای غربی –انگلیس وآمریکا- قرار گرفته است که دولتمردان پاکستان خود رابرای برگزاری انتخابات پارلمانی این کشور آماده می سازد واز این نظر؛ نتایج این دوراز انتخابات برای غرب اهمیت دوچندان یافته است .به بیان دیگر
انتخابات پارلمانی پاکستان از این نظر برای دنیای غرب حائز اهمیت است که از نتایج آن دولتی روی کار بیاید که از این ویژگی ها زیر برخوردار باشد :
1-حزب یا ائتلافی روی کار بیاید که با سیاستهای کشورهای غربی در منطقه همسو باشد .(همکاری برای خروج نظامیان غرب از افغانستان)2
-حزب یا ائتلافی از دل انتخابات پارلمانی پاکستان سکاندار دولت آینده پاکستان را بر عهده بگیردکه منافع نظامیان ر ا نیز در این کشور حفظ نماید .(حفظ عمق استراتژیک سیاست خارجی پاکستان در افغانستان)
3-وحزب یا ائتلافی پیروز انتخابات 21 اردیبهشت ماه پاکستان باشد که پیوند های مستحکمی با گروههای اسلامی پاکستان داشته باشد .(برای حل موضوع طالبان).
اکنون با مفروض قرار دادن موارد فوق ، دو فرضیه برای نتایج آینده انتخابات پارلمانی 21 اردیبهشت متصور است:
الف) اگر انتخابات به صورت دموکراتیک برگزار شود، احتمال پیروزی "حزب مردم و نوازشریف "بیشتر از دیگر احزاب است.
ب)اما اگر در سلامت برگزاری انتخابات پارلمانی پاکستان شک وتردید هایی وجود داشته باشد:
1- پیروز انتخابات پارلمانی 21 اردیبهشت ،گروهی غیر از احزاب سیاسی" مردم و نوازشریف" خواهد بود .
2-احتمال تعویق انتخابات و سپردن زمام کار به نظامیان برای چند سال نیز محتمل به نظر می رسد .موضوعی که زمزمه ی آن از سوی برخی دیپلمات های غربی در استانه انتخابات مطرح شده است.
به هر تقدیر، آنچه از مجموع تحولات سیاسی پاکستان وافغانستان بر می آید، انجام انتخابات مهندسی شده از سوی نظامیان دور از ذهن به نظر نمی رسد ،آن هم در شرایطی که کشورهای غربی برای خروج آبرومندانه از بحران افغانستان به همکاری جدی دولت پاکستان نیازمند هستند. و از آنجا که نظامیان در همه ابعاد حرف اول را در پاکستان می زنند ،سرمایه گذاری دنیای غرب در این مقطع بر روی نظامیان می تواند مطلوب پایتخت نشین های" واشنگتن ولندن" باشد .البته این امید واری برای صاحب نظران سیاسی منصف نیز وجود دارد که برای اولین بار انتقال قدرت در پاکستان، به صورت دموکراتیک صورت گیرد .
*بیان رخداد
هرچه زمان به بر گزاری انتخابات پارلمانی پاکستان در 21 اردیبهشت ماه نزدیک تر می شود، کانون های قدرت در این کشور ظرفیت های خود برای پیروزی در این دور از انتخابات به کار بسته اند.به طور کلی در پاکستان ؛ "نظامیان" در کنار" احزاب سیاسی حزب مردم و مسلم لیگ واحزاب و گروههای اسلامی پاکستان "کانون های قدرت این کشور محسوب می شوند. البته به این مجموعه باید" دیوان عالی پاکستان" را نیز اضافه کرد چرا که ورود دیوان عالی پاکستان به پرونده پرویز مشرف و وادار کردن وی به استفعای از ریاست جمهوری- 5 سال پیش- و همین طور ورود این قوه در" ما جرای پرونده زرداری و گیلانی" از اعضای اصلی حزب مردم ، دیوان عالی پاکستان را در جمع کانون های تاثیر گذار پاکستان قرار داده است . ودر حال حاضر نیز ، جایگا ه دیوان عالی پاکستان با توجه تایید یا رد صلاحیت افراد برای شر کت در این دور از انتخابات پارلمانی پاکستان از اهمیت دو چندان بر خوردار شد ه است . اکنون این سوال مطرح می شود که بازیگران اصلی قدرت در پاکستان برای پیروزی در انتخابات ایالتی و سراسری این کشور از چه ظرفیت هایی بر خوردارند وآرایش سیاسی آنها در آستانه انتخابات به چه شکلی است ؟
*تحلیل رخداد
برای پاسخ به این سوال وبررسی آرایش سیاسی کانون های قدرت برای انتخابات پارلمانی پاکستان مناسب است به جایگاه احزاب و گروههای مهم سیاسی در داخل پاکستان به اجمال اشاره ای نماییم :
1-احزاب سیاسی
الف)حزب مردم :
آنچه مسلم است اغلب احزاب سیاسی اصلی پاکستان، از جمله «حزب مردم پاکستان»، حزب «مسلم لیگ نواز»، «جنبش متحده قومی» و حزب ملی عوامی، "از احزاب بزرگ پاکستان به حساب میروند که در مقا یسه با احزاب وگروههای اسلامی رویکرد سکولار دارندو در طول شش دهه از عمر تاریخ پاکستان «حزب مردم پاکستان»، حزب «مسلم لیگ نواز »به تناوب در مستد قدرت در پاکستان قرار گرفته اند .اما نکته مهم در این باره اینکه با توجه به کودتاهای مختلف ارتش در پاکستان هیچ کدام از این دو حزب مطرح پاکستان نتوانسته بودند به 5 سال زمامداری خود را در این کشور به پایان برسانند .اما برغم این شرایط، حزب مردم که در سال های اخیر بعد از مشرف به قدرت رسیده بود ، برای نخستین بار در تاریخ تشکیل پاکستان توانست علیرغم مشکلات فراوانی که با آن مواجه بود(رویکرد قوه قضائیه ،احزاب سیاسی در کنار فعالیت های نظامیان برای فشار به حزب مردم) دوره 5 ساله خود را در این کشور به پایان برساند. موضوعی که به اتقاد بسیاری از کار شناسان می تواند به عنوان امتیازی برای حزب مردم در آستانه انتخابات پاکستا ن محسوب شود .البته در این میان اینکه چرا حزب مردم توانست به این موفقیت نایل شود نظارات مختلفی مطرح شده است که در اینجا به بعضی از دلایل آن اشاره می شود :
1-مناسب نبودن شرایط برای کودتا و ساقط کردن حزب مردم از مسند قدرت ازسوی نظامیان .البته این موضوع به معنی این نیست که ارتش پاکستان قصد تقویت حضور خود را در عرصه سیاسی را نداشت .
2- اتخاذ سیاستهای مناسب حزب مردم –انعطاف -در برابر هجمه های سیاسی احزاب مخالف وقوه قضاییه برای تضعیف یا استفعای حزب مردم از قدرت .
3-البته برخی کارشناسان بر این موضوع هم اشاره می کنند که وفاداری محمد نوازشریف رئیس حزب مسلم لیگ نواز به توافق خود با بی نظیر بوتو رهبر فقید حزب مردم برای حمایت از حزب حاکم برای پایان دوره حزب مردم در این باره موثر بوده است . تاکید به این موضوع در حالی است که از دوسال مانده به پایان عمردولت حزب مردم ،حزب مسلم لیگ نواز شریف به موازات رویکرد قضایی دیوان عالی کشوربرای اعمال فشار برای کناره گیری از قدرت –گیلانی-، فشارهای سیاسی مختلفی را برای برکناری حزب مردم از قدرت انجام داد.ولی هوشیاری حزب مردم در برابر " رویکرد مخالفان و همین طور افراط گرایی گروههای مذهبی برای ناامن کردن فضای سیاسی کشور در ایالتهای مختلف پاکستان" باعث شد تا حزب مردم دوره 5 ساله خود را به پایان برد .البته این موفقیت در حالی به ثمر رسید که در طول زمامداری 5 ساله حزب مردم ،کشور با مشکلات عدیده ای داخلی وخارجی نیز مواجه بود .به هر تقدیر حزب مردم با نزدیک شدن زمان برگزاری انتخابات پارلمانی پاکستان در تلاش است علاوه بر حفظ کرسی های ایالت سند به عنوان پایگاه سنتی این حزب ، با یارگیری از دیگر احزاب سیاسی -از جمله حزب مسلم لیگ قائد اعظم و تا حدودی گروههای اسلامی- وتشکیل ائتلافی سراسری،شرایط را برای پیروزی مجدد در انتخابات پیش رو فراهم سازد .
ب)جزب مسلم لیگ نواز شریف :
به موازات فعالیت های سیاسی گسترده حزب مردم در انتخابات،"حزب مسلم لیگ نواز شریف" نیز به عنوان رقیب دیرینه "حزب مردم" با نزدیک شدن زمان برگزاری انتخابات پارلمانی این کشور بر حجم فعالیتهای سیاسی خود افزوده است .این حزب با مفروض قرار دادن پیروزی خود در ایالت پنجاب به عنوان پایگاه سنتی این حزب، با توجه به سابقه همکاری های خود با احزاب وگروههای اسلامی –جماعت علمای اسلامی و جماعت اسلامی -در تلاش است با فراهم نمودن شرایط ائتلاف با گروههای موثراسلامی که بخش اعظم جمعیت پاکستان را نیز تشکیل می دهند، زمینه را برای کسب قدرت آینده پاکستان فراهم سازد .البته آنچه مبرهن است اینکه ،حزب مسلم لیگ شاخه نواز شریف از میان دو گروه مهم اسلامی یاد شده فقط توانسته است شرایط گفتگو با جماعت اسلامی را فراهم سازد .به هر تقدیر حزب نواز شریف که از سال 1999با کودتای ژنرال مشرف از زمام قدرت کنار پاکستان گذاشته شده است ،در این دور از انتخابات در صدد هستند با تشکیل ائتلاف های اعلامی وغیر اعلامی در انتخابات 21 اردیبهشت ،پس از حدود 15 سال به تصاحب نخست وزیری پاکستان چشم دوخته است .البته نواز شریف برای رسیدن به این خواسته خود حتما به کمک بازیگران منطقه ای وفرامنطقه ای خود نیزحساب ویژه ای باز کرده است .چرا که انشعاب سه گانه حزب "مسلم لیگ " در شرایط کنونی می تواند به عنوان نقطه منفی برای مسلم لیگ نواز شریف در ایالت "پنجاب "محسوب گردد.
2- احزاب و گروههای اسلامی:
آنچه که مسلم است پاکستان از جمله کشورهای بزرگ مسلمانان محسوب می شود که97 درصداز جمعیت آنرا را مسلمانان تشکیل می‌دهند و بر طبق برخی امارها "مسلمانان سنی" 70در صدد و بقیه جمعیت را نیز "مسلمانان شیعه" 30 درصد تشکیل می‌دهند. آرایش گروهای اسلامی در آستانه انتخابات پارلمانی پاکستان به قرار زیر است :
الف)گروهای اسلامی سنی
1) حزب «جمعیت علمای اسلام» و «جمعیت اسلامی» نماینده "دیوبندی‌ها "
2) حزب «تحریک سنی» و «شورای اتحاد سنی» نماینده"بریلوی‌ها"
3) و «جمعیت اهل حدیث» نیز نماینده" اهل حدیث" هستند.
ب)گروههای شیعه:
شیعیان نیز احزاب سیاسی مانند «مجلس وحدت مسلمین»، «شورای علمای شیعه» و «اتحاد جعفری» را در دست دارند.
آنچه از مجموع فعالیتهای احزاب اسلامی بر می آید، با نزدیک شدن به زمان برگزاری انتخابات پارلمانی در پاکستان، رقابت احزاب در قالب ائتلاف در حال تشدید است و احزاب و گروههای مذهبی درصددند با ایجاد ائتلافهای قوی، سهم مناسبی از کرسیهای پارلمانی پاکستان را کسب کنند تا بتوانند در سیاست گذاریها موثر باشند.پنج حزب مذهبی پاکستان با تشکیل حزبی به نام "متحده دینی محاذ" برای شرکت در انتخابات با هم به توافق رسیدند.حزب "جمعیت علمای اسلام شاخه سمیع الحق"، "جمعیت علمای اسلام شاخه نظریاتی"، "جمعیت اهل حدیث"، "اهل سنت و الجماعت" و "جمعیت علمای پاکستان" احزاب ائتلافی هستند.
احزاب مذهبی پاکستان پیشتر قصد داشتند برای شرکت در انتخابات عمومی آینده پاکستان، با یکدیگر ائتلاف کرده و «مجلس متحد عمل» را احیا کنند.در همین راستا «مولانا فضل‌الرحمان» رهبر حزب «جمعیت علمای اسلام» پاکستان نیز رایزنی هایی را با رهبران سایر احزاب مذهبی این کشور اغاز کرده بود.اما به‌خاطر اختلاف نظرهای موجود بین جماعت اسلامی و جمعیت علمای اسلام، به نظر می رسد این هدف محقق نشده است و ائتلاف تشکیل شده «متحده دینی محاذ» بدون حضور حزب «جماعت اسلامی» است.مجلس متحد عمل که ائتلافی از احزاب مذهبی پاکستان بود، قبل از برگزاری انتخابات عمومی در سال 2002 تشکیل شد و برای اولین بار در تاریخ پاکستان توانست احزاب مذهبی این کشور را تبدیل به" سومین حزب بزرگ "پاکستان کند؛ اما پس از بروز برخی اختلافات بین احزاب حاضر در این ائتلاف و نیز اختلاف نظر جماعت اسلامی و جمعیت علمای اسلام، "مجلس متحد عمل "در انتخابات عمومی سال 2008 تنها موفق به کسب تعداد کمی کرسی شد.
صرف نظر از چگونگی آرایش سیاسی گروها واحزاب اسلامی پاکستان در شرایط کنونی ،آنچه مسلم است اینکه، احزاب وگروههای اسلامی تاکنون نتوانسته اند با پیروزی در انتخابات پارلمانی پاکستان به قدرت برسند. چرا که تکثر گروههای اسلامی با سلایق مختلف ، عدم انسجام گروههای اسلامی در پاکستان، نقش آفرینی نظامیان درافراط گرایی و دخالت کشورهای خارجی-عربی وغربی - در تحولات داخلی پاکستان از جمله دلایلی است که با عث شده گروهای اسلامی –اکثریت مردم - نتوا نند به عنوان یک قدرت موثر در تحولات سیاسی پاکستان ظاهر شوند و در این میان، نظامیان و احزاب سیاسی پاکستان که رویکرد غیر اسلامی دارند، سکاندار یک کشور اسلامی در 6 دهه گذشته باشند . آنچه از شواهد موجود مشخص است اینکه ، احزاب وگروههای اسلامی دراین دور از انتخابات نیز -21 اردبهشت –با توجه به دلایلی که عرض شد،مثل ادوارگذشته انتخابات نتوانسته اند با اتحاد عمل خود ،وزن سیاسی خود را برای این دور ازانتخابات بالا ببرند .البته ذکر اینکه مهم است که،چه احزاب سیاسی نظیر " حزب مردم و نواز شریف " وچه " نظامیان " برای اینکه به مسند قدرت برسند به همکاری گروههای اسلامی نیاز مند هستند و با درک همین شرایط است که، کانون های قدرت پاکستان در آستانه انتخابات پارلمانی ، با رایزنی های گسترده خود با رهبران گروههای اسلامی در صدد جلب نظر احزاب اسلامی هستند .
3- ارتش ونظامیان :
در حال حاضر ، آنچه روشن است اینکه به موازات فعالیت های احزاب وگروهای سیاسی برای یار گیری در انتخابات پارلمانی ،نظامیان نیز که این دور ه) 5سال گذشته) نتوانستند با کودتای نظامی صاحب قدر ت شوند، در تلاشند با یارگیری از افراد موثر گروه های سیاسی و نظامی مجددا به قدرت بازگردند . به بیان دیگر ارتش به موازات فغالیت های احزاب مطرح یعنی "حزب مردم وحزب مسلم لیگ "می کوشید با ائتلاف احزاب کوچک ، جبهه سومی را در برابر دو حزب قدرتمند پاکستان یعنی مردم و مسلم لیگ نواز ایجاد نماید. احزاب "منهاج القران القادری، حزب تحریک انصاف عمران خان و حزب مسلم لیگ برای همه مردم پاکستان پرویز مشرف" از جمله این احزاب هستند. البته آنچه روشن است، ارتش در کنار این اقدامات خود می کوشد شخصیت های سیاسی همچون یوسف رضا گیلانی را از حزب مردم جدا کند و با دادن وعده وزارت انها را وارد ائتلاف تحت حمایت خود نماید. اما نکته مهم در این میان اینکه با توجه به رد صلاحیت پرویز مشرف رئیس جمهور سابق پاکستان در حوزه های انتخابی این کشور، پرونده انتخاباتی وی که مورد حمایت ارتش بود بسته شده است. به این معنی که، پس از طرح شکایت برخی احزاب از جمله "مسلم لیگ نواز و تحریک انصاف" از پرویز مشرف، دادگاه انتخاباتی شهر پیشاور صلاحیت وی را برای شهر چترال رد کرد. این دادگاه پیش از این، مشرف را در سه حوزه انتخاباتی" کراچی، قصور و اسلام آباد" رد کرده بود.اگر چه مشرف پس از رد صلاحیت خود در حوزه های انتخابی "کراچی،قصور و اسلام آباد" امیدوار بود از حوزه انتخابیه "چیترال"به رقابت های انتخاباتی وارد شود. اما پس از رد صلاحیت وی در دیگر حوزه ها، مقامات کمیسیون انتخابات شهر چیترال در رسیدگی مجدد و بررسی شکایت های طرح شده ،با حضور وی در انتخاباتی آتی پارلمانی مخالفت کردند.به هر تقدیر پرویز مشرف که پس از نزدیک به پنج سال به این کشور بازگشته بود، علاوه بر آنکه نتوانست در رقابت های انتخاباتی شرکت کند،با احتمال زندانی شدن نیز مواجه شده است چرا که مشرف که از سال 1999 تا 2008 سمت ریاست جمهوری پاکستان را برعهده داشت، به نقض قانون اساسی از طریق اعلام حالت فوق العاده، تعلیق عضویت برخی قضات دیوانعالی و دخالت در ترور بی نظیر بوتو متهم شده است.
اگر چه به اعتقاد برخی از کارشناسان مشرف به دلیل ترس از احتمال بازداشت به دلیل پرونده های اتهامی مطرح علیه وی از بازگشت به پاکستان خود داری می کرد اما پس ازحصول اطمینان از نبود چنین سناریویی برای حضور در انتخابات به کشورش بازگشت. ولی آنچه که اکنون روشن است اینکه ،پرویز مشرف با رد صلاحیت خود ، نه تنها در دستیابی به این هدف ناکام مانده است بلکه با احتمال زندانی شدن به دلیل اتهام خیانت به قانون اساسی نیز مواجه است. اکنون این پرسش مطرح است که ارتش که خیز خود را برای مدیریت و هدایت انتخابات پیش رو و بازگشت مجدد به قدرت گام برداشته است ،در برابر این موضوع چه واکنشی از خود بروز خواهد داد؟ با توجه به حذف احتمالی مشرف از گردونه انتخابات ،احزاب بزرگ پاکستان از جمله" حزب مردم ومسلم لیگ نواز" تا چه اندازه می توانند برای پیروزی در انتخابات پارلمانی این کشور امید وار باشند ؟
به هر تقدیر آنچه مسلم است این که ،در انتحابات پارلمانی پاکستان -21 اردیبهشت -چهار نهاد ارتش،احزاب، رقابت قوه قضاییه و ارتش در موضوع دادگاه مشرف شرایط را برای پیروزی احزاب مردم و مسلم لیگ نواز فراهم می سازد . امید واری احزاب سیاسی برای پیروزی در انتخابات در حالی است که پاکستان با نزدیک شدن زمان برگزاری انتخابات با ناآرامی های سیاسی و ترور های نامزدهای انتخاباتی است .به عنوان مثال در ایالت سند از جبهه متحد قومی، در ایالت پنجاب از طرفداران حزب مسلم لیگ نواز، در ایالت خیبر پختونخواه حزب عوامی پختونخواه و حزب مردم در ایالت بلوچستان نیز به همین ترتیب از نامزدها ترور شدند.و نکته جالب در این میان اینکه در جریان این ترور ها نامزدهایی که با ارتش همکاری دارند کم تر ترور شده اند. به هر حال آنچه مسلم است اینکه،یکی از اهداف عمده این ترورها ایجاد وحشت در میان مردم و احزاب برای اجتناب از برگزاری نشست های انتخاباتی است. به هر حال امنیتی شدن فضای انتخاباتی پاکستان در شراطی است که. هنوز-زمان نگارش مقاله- مذاکرات گروههای اسلامی مانند سمیع الحق و مولانا فضل الرحمن با احزاب سراسری مردم و مسلم لیگ نواز به نتیجه نرسیده است. در صورتی که این توافق حاصل نشود احزاب مذهبی ممکن است به سمت ارتش سوق پیدا کنند.در این شرایط ارتش بیشتر درصدد همراه کردن احزاب کوچک و محلی با خود است.تا به این شکل با تشکیل ائتلاف احزاب اسلامی و احزاب کوچک زمینه را برای پیروزی در انتخابات فراهم سازد .
*آینده رخداد
آنچه مسلم است این دور از انتخابات پارلمانی پاکستان از اهمیت ویژه ای- برای بازیگران داخلی و خارجی پاکستان - برخوردار است .به این معنی که نتایج انتخابات پارلمانی پاکستان تاثیر مستقیمی به تحولات سیاسی کشورهای منطقه به ویژه کشورافغانستان دارد .یعنی موضوع هایی از قبیل:الف)خروج نظامیان غربی از افغانستان در 2014ب)فرایند آشتی ملی در افغانستان ج)انتخابات ریاست جمهوری افغانستان در سال آینده باعث شده است، انتخابات پاکستان با مسایل داخلی افغانستان پیوند تنگاتنگی داشته باشد .به بیان دیگر ،آنچه مسلم است دنیای غرب پس از حدود 12سال حضور نظامی خود در افغانستان، طبق نشست سران ناتو در لیسبون وشیکاگو، نیروهای خودرا تا 2014 از افغانستان خارج خواهند ساخت .در کنار این، دولتمردان واشنگتن و لندن برای خروج آبرومندانه از افغانستان از چند سال پیش "رویکرد مقابله با طالبان"را به "مصالحه با طالبان "تبدیل کردند تا با بازگشت "طالبان "به قدرت مرکزی افغانستان ،به اصطلاح زمینه" آشتی ملی" در این کشو فراهم شود .اما نکته مهم در این باره، همکاری کشورهای همسایه به خصوص دولت پاکستان از الزامات موفقیت این طرح ها بود .آنچه تاکنون به صورت مفروض مطرح است اینکه دولت پاکستان در طول12سال گذشته با رویکرد دوگانه خود ،همکاری مناسبی را در این باره با دنیای غرب نداشته است و تاکنون طرح های دنیای غرب به نتیجه ای دلخواه پایتخت نشین های" لندن و واشنگتن" نرسیده است و با در ک همین شرایط هم است که در حدود یک سال گذشته، نشست های سه جانبه وچند جانبه متعددی در پایتختهای پاریس،لندن وبروکسل در باره افغانستان برگزار شده است که یک طرف آن مقامات پاکستان بودند ،نشستی که در نهایت نیز موفقیتی به همراه نداشته است .به اعتقاد بسیاری ا ز کارشناسان، اکنون دنیای غرب برای برون رفت از مشکلات خود در افغانستان واقعا نیازمند همکاری دولت پاکستان است- این موضوعی است که از دید حاکمیت اسلام آباد نیز مغفول نمانده است –واز آنجا که با توجه به ساختار سیاسی پاکستان ، نظامیان از ابعاد مخالف سیاسی ،نظامی ، اقتصادی و....به اصطلاح حرف اول را در این کشورمی زنند اکنون دولت های غربی برای عبور از بحران افغانستان، توجه خود را به همکاری بیشتر با نظامیان پاکستان معطوف ساخته اند .کوشش دنیای غرب برای جلب همکاری نظامیان پاکستان با برنامه های خود در افغانستان در شرایطی در دستور کار مقامات کشورهای غربی –انگلیس وآمریکا- قرار گرفته است که دولتمردان پاکستان خود رابرای برگزاری انتخابات پارلمانی این کشور آماده می سازد واز این نظر؛ نتایج این دوراز انتخابات برای غرب اهمیت دوچندان یافته است .به بیان دیگر
انتخابات پارلمانی پاکستان از این نظر برای دنیای غرب حائز اهمیت است که از نتایج آن دولتی روی کار بیاید که از این ویژگی ها زیر برخوردار باشد :
1-حزب یا ائتلافی روی کار بیاید که با سیاستهای کشورهای غربی در منطقه همسو باشد .(همکاری برای خروج نظامیان غرب از افغانستان)2
-حزب یا ائتلافی از دل انتخابات پارلمانی پاکستان سکاندار دولت آینده پاکستان را بر عهده بگیردکه منافع نظامیان ر ا نیز در این کشور حفظ نماید .(حفظ عمق استراتژیک سیاست خارجی پاکستان در افغانستان)
3-وحزب یا ائتلافی پیروز انتخابات 21 اردیبهشت ماه پاکستان باشد که پیوند های مستحکمی با گروههای اسلامی پاکستان داشته باشد .(برای حل موضوع طالبان).
اکنون با مفروض قرار دادن موارد فوق ، دو فرضیه برای نتایج آینده انتخابات پارلمانی 21 اردیبهشت متصور است:
الف) اگر انتخابات به صورت دموکراتیک برگزار شود، احتمال پیروزی "حزب مردم و نوازشریف "بیشتر از دیگر احزاب است.
ب)اما اگر در سلامت برگزاری انتخابات پارلمانی پاکستان شک وتردید هایی وجود داشته باشد:
1- پیروز انتخابات پارلمانی 21 اردیبهشت ،گروهی غیر از احزاب سیاسی" مردم و نوازشریف" خواهد بود .
2-احتمال تعویق انتخابات و سپردن زمام کار به نظامیان برای چند سال نیز محتمل به نظر می رسد .موضوعی که زمزمه ی آن از سوی برخی دیپلمات های غربی در استانه انتخابات مطرح شده است.
به هر تقدیر، آنچه از مجموع تحولات سیاسی پاکستان وافغانستان بر می آید، انجام انتخابات مهندسی شده از سوی نظامیان دور از ذهن به نظر نمی رسد ،آن هم در شرایطی که کشورهای غربی برای خروج آبرومندانه از بحران افغانستان به همکاری جدی دولت پاکستان نیازمند هستند. و از آنجا که نظامیان در همه ابعاد حرف اول را در پاکستان می زنند ،سرمایه گذاری دنیای غرب در این مقطع بر روی نظامیان می تواند مطلوب پایتخت نشین های" واشنگتن ولندن" باشد .البته این امید واری برای صاحب نظران سیاسی منصف نیز وجود دارد که برای اولین بار انتقال قدرت در پاکستان، به صورت دموکراتیک صورت گیرد .