مطالعات مختلف نیز بر اهمیت ادامه برنامه هستهای ایران تأکید می‌کنند. مطالعه‌ای که سازمان انرژی اتمی ایران انجام داده، نشان می‌دهد که در سال ۲۰۲۱ ایران باید مجموعا ۱۰ هزار مگاوات معادل ۱۲. ۵درصد از نیاز برق خود را از انرژی هستهای تأمین کند.
اولین نتیجه توقف چرخش سانتریفیوژهای ایران، در چرخ زندگی مردم ایران و دسته و پنجه نرم کردن با کمبود انرژی در سال‌های آتی، آلودگی هوا و وابستگی به کشورهایی خواهد بود که چندسالی است «دارو» را هم از بیماران ما دریغ کرده و خواهند کرد. با این نگاه به سراغ دکتر حسن غفوری فرد فارغ‌التحصیل دکترای فیزیک هستهای از دانشکاه کانزاس و وزیر اسبق نیرو رفتیم تا از الزامات ادامه چرخش سانتریفیوژهای سایتهای هستهای کشورمان بگوید.
آقای دکتر! در میان روشهایی که برای تولید انرژی وجود دارد، چرا بحث هستهای با حاشیه همراه است؟
انرژی هستهای از انواع انرژی‌هایی است که خداوند در جهان خلق کرده است، مثل انرژی خورشیدی یا سوخت‌های فسیلی. وقتی سوخت نظیر نفت و گاز می‌سوزد انرژی حاصل می‌شود. انرژی هستهای نتیجه شکافت اتم‌های اورانیوم است. اتم‌های اورانیوم در اثر فعل و انفعالات هستهای به دو یا چهار اتم تقسیم و بخشی از جرمش تبدیل به انرژی می‌شود که می‌توان از این انرژی استفاده کرد. اگر این انرژی کنترل شود قابل استفاده در مصارف پزشکی و کشاورزی است. اگر کنترل نشود می‌شود بمب هستهای. تفاوت بمب هستهای با نیروگاه هستهای این است که در نیروگاه هستهای انرژی تولیدشده را کنترل و به نحو صحیح از آن استفاده می‌کنند، ولی در بمب هستهای کاری می‌کنند که این انرژی به‌راحتی منفجر شود و آن خرابی‌ها و تخریب‌ها را به وجود بیاورد. موارد استفاده از آن بسیار زیاد است، از جمله سوخت زیردریایی‌های اتمی. در رشته پزشکی هستهای با اشعه هستهای می‌توانند غدد سرطانی را از بین ببرند. ویژگی مهم انرژی هستهای این است که نظیر انرژی‌های خورشیدی آلودگی هوا ایجاد نمی‌کند و جزو انرژی‌های تمیز محسوب می‌شود. نکته دوم اینکه این انرژی در مقایسه با انرژی‌های فسیلی بسیار متراکم و کم‌حجم است. مثلاً یک نیروگاه هستهای را در چند سال با ۲۵۰ تن سوخت هستهای فعال نگاه داشت، در حالی که اگر بخواهیم از سوخت فسیلی استفاده کنیم باید ده‌ها هزار کامیون سوخت نظیر گاز به کار ببریم. در صنایع غذایی هم کاربردهای بسیاری دارد و در حفظ مواد غذایی در بلند مدت می‌توان از آن بهره جست و از این طریق مواد غذایی را تا مدت‌ها سالم نگه داشت. کلاً در مواردی که نیاز به انرژی است می‌توان از انرژی هستهای استفاده کرد، از جمله؟؟؟ فضایی. می‌شود از آن بمب هستهای هم ساخت و با آن به تخریب پرداخت.
سئوالی در افکار عمومی وجود دارد که چرا این همه هزینه برای انرژی هستهای و این همه شهید در این راه داده‌ایم و در مذاکرات هم بر آن بسیار تأکید می‌کنیم؟
این قضیه به مقدار زیادی با استقلال ما گره خورده است. مثلاً اگر شرایط طوری شود که بگویند نمی‌توانید از منابع نفتتان استفاده کنید، همین امر استقلال ما را مخدوش می‌کند. بنابراین دخالت یک کشور در امور داخلی کشورهای دیگر است، برای همین در این قضیه پافشاری می‌کنیم تا به استقلال علمی‌مان پایبند باشیم. مورد دوم اینکه در فعالیت‌های هستهای از تخصص‌های زیادی استفاده می‌شود و رشد و توسعه فناوری هستهای به زمینه‌های مختلف وابسته است، یعنی در نیروگاه هستهای متخصص الکترونیک، کامپیو‌تر، کنترل، ابزار دقیق، شیمی، متالورژی و... دارید، از این‌رو انواع تخصص‌ها همراه با این فناوری رشد می‌یابند. مورد سوم اینکه منابع انرژی فسیلی در دنیا آلاینده و تمام‌شدنی هستند و نفت همیشه نخواهد بود. نه فقط ما که همه بشریت به دنبال یافتن راه‌های جدید برای کسب منابع انرژی هستند تا وقتی در منابع سوخت فسیلی دچار کمبود شدیم بتوانیم از این منابع جدید استفاده کنیم. اصلاً آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به همین دلیل ایجاد شده است که کشور‌ها را در دستیابی به انرژی هستهای کمک کند که اگر لازم بود و احیاناً سوخت‌های فسیلی رو به کاهش گذاشت و تمام شد این انرژی جایگزین شود. بنابراین استقلال سیاسی و استقلال علمی ما و آینده نیاز مملکت به انرژی حکم می‌کند که ما از این انرژی استفاده کنیم، ضمن اینکه انواع و اقسام علوم مختلف با این رشته توسعه پیدا می‌کنند. مثلاً در صنعت خودروسازی. طبیعی است صنایع و فناوری‌های جدید جزو نیازهای ضروری بشر در آتی خواهد بود و باید برای آن روزی که انرژی‌های خورشیدی کاهش می‌یابد آمادگی لازم را داشته باشیم که از منابع دیگر انرژی استفاده کنیم.
با روندی که تا الان داشتیم فارغ از بحث مذاکرات که چه کارهایی باید بکنیم، چه افقی باید برای انرژی هستهای مان در کشور در نظر بگیریم و به کجا برسیم؟
خوشبختانه تحقیقاً تمام پیشرفت هستهای ما در زمانی که نه‌تنها نمی‌توانستیم از کسی کمک بگیریم، بلکه به‌شدت در استفاده از وسایل بسیار ابتدایی محروم و تحت فشار بودیم، مثل انواع آهن و فولاد که نمی‌توانستیم آن‌ها را تهیه کنیم. بنابراین همه پیشرفت‌هایی که حاصل شده است نتیجه کار مستقیم دانشمندان و دانشجویان خوب ما در این رشته علمی است که توانستند علی‌رغم همه کمبود‌ها و فشار‌ها به آن دست یابند. همان‌طور که مقام معظم رهبری فرمودند و فرمایش ایشان فصل‌الخطاب است تمام این فناوری را برای مصارف سودجویانه می‌خواهیم، ولی در عین حال اجازه نمی‌دهیم دیگران برایمان تصمیم بگیرند. ما در این کار بزرگ به مسیرمان ادامه خواهیم داد.
اول تصمیم بر این بود غنی‌سازی تا پنج درصد برای سوخت نیروگاه‌ها پیش برود. قرار بود دنیا به ما سوخت رآکتور هستهای را که ۲۰ درصد هست، به ما بفروشد. یکی دو بار به ما فروخت، ولی بعد از آن نفروخت. ما هم گفتیم اگر نفروشند خودمان می‌رویم و ۲۰ درصد را می‌سازیم. آن‌ها فکر می‌کردند این یک بلوف است و نمی‌توانیم به ۲۰ درصد برسیم. ساختیم و آن‌ها هم دیدند که به ۲۰ درصد رسیدیم. نظر شخصی‌ام این است که ـ البته نظر نظام را مقام معظم رهبری تعیین می‌کند ـ اگر تهدیدات بیش از این شود و مذاکرات هم به نتیجه نرسد، نه‌تنها بیش از قبل شروع می‌کنیم که قوی‌تر هم ادامه می‌دهیم، یعنی غنی‌سازی ۳۰ درصد و ۴۰ درصد. از لحاظ علمی base و لوازم اصلی‌اش را داریم و دانشمندان زیادی را در این زمینه تربیت کرده و وسایل بومی هم ساخته‌ایم، بنابراین می‌توانیم به درصد غنی‌سازی بالا‌تر هم برسیم. می‌توان به دنیا چنین اعلام کرد که اگر دنیا بخواهد بیش از این زیاده‌طلبی و افزون‌خواهی کند، نه‌تنها ۲۰ درصد را شروع خواهیم کرد که به درصدهای بالا‌تر هم خواهیم رسید.
به هر حال در هر شرایطی غنی‌سازی را ادامه خواهیم داد و حداقلش پنج درصد و برای سوخت نیروگاه‌ها است. در برنامه داریم که ۷۰۰۰ مگاوات نیروگاه اتمی در آینده نزدیک داشته باشیم. دنیا در این باره با ما خصمانه برخورد کرد و بنا بود سوخت ۲۰ درصد را به ما بفروشد که از فروش آن امتناع کرد. با این اوصاف باید حتماً غنی‌سازی در حد پنج درصد را ادامه بدهیم. اگر در توافق‌ها به جایی رسیدیم که چه بهتر و موفق برای نظام است که توانستیم مقابل پنج کشور دارای حق وتو در دنیا به اضافه آلمان حقمان را استیفا کنیم. البته این نظر به عنوان یک متخصص در این رشته است نه یک مسئول اگر به توافق نرسیدیم خودمان باید ادامه بدهیم و اگر تحقیقات یا تجهیزات بیش از این باشد به درصد بالاتری از غنی‌سازی دست خواهیم یافت.
بعضی از کشورهای اروپایی به دلیل هزینه‌های بالای پسماند‌ها و خطراتی که رآکتور‌ها برایشان دارند، تغییر رویکرد داده‌اند. همان‌طور که اشاره کردید انرژی هستهای در صنایع مختلف کاربرد دارد، قصد در آن صنایع از آن بهره جویند. از این منظر افق آینده انرژی هستهای در کشور را چگونه ارزیابی می‌کنید و در کدام صنایع می‌توانیم به سمت انرژی هستهای برویم؟
انرژی هستهای یک نوع از انرژی است و از آن در هر جا که لازم باشد می‌توانیم استفاده کنیم، از جمله سوخت در کارخانه سیمان، آلومینیویم یا در خودروسازی. در هر صنعتی احتیاج به انرژی دارید. از انواع انرژی هم سوخت هستهای، خورشیدی، باد و سوخت‌های فسیلی هستند. این‌ها منابع انرژی هستند و در هر صنعتی که بخواهید وارد شوید مثلاً در سردخانه‌ها برای سرد نگاه داشتن نیاز به انرژی دارید. در پزشکی هم محتاج انرژی هستید. از انرژی در همه زمینه‌ها استفاده می‌شود، اما آنچه که الان در دنیا مطرح است استفاده از انرژی هستهای در سوخت نیروگاه‌ها که بخش اعظم انرژی هستهای صرف این قضیه می‌شود. بعضی از کشور‌ها زیردریایی‌های اتمی دارند. از این انرژی می‌توان در سفینه‌های فضایی، در صنایع غذایی برای حفظ و ماندگاری مواد غذایی بهره برد. در پزشکی هم همان‌طور که اشاره کردم رشته بسیار مهمی به نام پزشکی هستهای وجود دارد و انواع درمان‌ها از طریق تشعشعات هستهای انجام می‌شود. رئیس محترم سازمان انرژی اتمی می‌گوید الان می‌توانیم برای ۸۰۰ هزار بیمار در دنیا پرتودارو‌ها را تأمین کنیم.
رجحان انتخاب هستهای به جای نفت در تامین انرژی چیست؟
در مقام مقایسه انرژی هستهای تمیز‌تر است. نمونه آلودگی که انرژی فسیلی ایجاد می‌کند در کلان‌شهر‌ها شاهدید. حجم سوخت برای حمل و نقل در انرژی هستهای بسیار کمتر است، مثلاً در نیروگاه نکا روزانه هزاران تانکر نفت یا لوله‌های بزرگ انتقال گاز نیاز است که صد برابر حجم مواد رادیواکتیو است. انتقال سوخت هستهای به نیروگاه‌ها ساده‌تر و کم‌هزینه‌تر است، ضمن اینکه تصادف‌های جاده‌ای هم وجود ندارد. نیروگاهی مثل بوشهر ممکن است در طول سه سال ۸۰ تن سوخت را به مصرف برساند. در حالی که اگر سوخت فسیلی جایگزین شود، در یک روز خیلی بیش از این نیاز است. بنابراین حجم سوخت هستهای بسیار کم است. البته بخش حفاظتی و امنیتی هم مطرح است، چون انرژی متراکم و عظیم است احتیاج به دقت و تجربه بیشتری دارد تا از بروز خطرات احتمالی آن جلوگیری شود.
آیا در دانشگاه‌های کشور غیر از فیزیک هستهای رشته‌های دیگری در این زمینه داریم و در این عرصه جدی پیگیری می‌شود؟
دانشگاه صنعتی امیرکبیر اولین بار در سال ۱۳۶۵ اولین دوره دکترای علوم و پزشکی هستهای را شروع کردیم که خودم آغاز کردم. یکی از فارغ‌التحصیلان این رشته شهید دکتر شهریاری که واقعاً جزو نوابغ هستهای بود می توان نام برد. این صنعت کلاً از طریق بومی و داخلی شروع شد و به ثمر رسید. رشته‌های مهندسی هستهای دانشجویان زیادی دارد و در طول این بیست و چند سال اساتید خوبی تربیت شده‌اند. تقریباً همه دانشگاه‌های کشور رشته هستهای را در مقاطع لیسانس، فوق‌لیسانس و دکترا دارد. بنابراین رشته بسیار حساسی است. حتی بعد از ترور چند دانشمند هستهای کشور دانشجویان بسیاری علاقمند‌تر شدند از رشته‌های دیگر به رشته هستهای تغییر رشته بدهند. دانشگاه‌های ما ظرفیت بسیار خوبی برای این عرصه دارند. این رشته بسیار علمی و قدری مشکل است و نیاز به محاسبات بالایی دارد که دانشجویان علاقمند به کارهای علمی در سطوح بالا استقبال زیادی از آن می‌کنند.
این روز‌ها سالگرد شهادت دکتر شهریاری را پیش رو داریم. آیا می‌توانیم امیدوار باشیم از دانشگاه‌هایمان امثال شهریاری و احمدی روشن در بیاید؟
صد در صد! الان امکانات ما از آن موقع خیلی بیشتر شده است. آن موقع امکاناتی نداشتیم، اولین جایی هم که شروع کرد دانشگاه صنعتی امیرکبیر بود. خوشبختانه الان دانشگاه‌ها با امکانات بیشتری در این زمینه فعالیت و تحقیق می‌کنند. آن موقع که ما شروع کردیم زمان جنگ و امکانات بسیار محدود بود، زیرساخت‌ها بسیار ابتدایی بودند، ولی الان آزمایشگاه‌های بسیار مجهزی ساخته شده است. الان دانشجویان آن دوره استادان متبحری شده‌اند و از نظر استاد و دانشجو پتانسیل‌های بالایی در اختیار داریم.