یکی از نقش‌های اساسی مسجد آن است که زمینه عبادت پرحضور و خالصانه را فراهم نماید تا مؤمنان در آنجا با پرداختن به نماز و ذکر و دعا، زنگار غفلت از دل و جان بشویند و با خداوند متعال به معنای واقعی کلمه انس بگیرند.
اما ابعاد تربیتی مسجد به گونه‌ای با ابعاد عبادی آن مرتبط است زیرا عبادت پرورش‌دهنده روح و روان آدمی بوده و پاسخ به آن در واقع، پاسخ به یک نیاز طبیعی و مهم اوست، کسی که نیازهای جسمی و روانی خود را به طور منطقی پاسخ گوید شخصیتی متعادل پیدا می‌کند.
مسجد با ایجاد آشنایی و پیوند میان مؤمن با نخبگان و صالحان جامعه، بستری مناسب برای پرورش و تربیت روحی، اجتماعی وی فراهم کرده و با فراخوانی پیوسته مسلمانان به جمع، روح جمع‌گرایی، انعطاف و نظم پذیری را در آنان تقویت می‌کند، افزون بر آنچه گذشت، مسجد معمولا جایگاه طرح مشکلات و مباحث اجتماعی است و به طور طبیعی، با حضور در چنین مکانی روح تعهد و دردمندی در فرد ایجاد می‌شود.
مسجد کانون رایزنی و مشورت است. خداوند متعال پیامبر خویش را فرمان داده تا در کارهای مهم، با مردم مشورت کند؛ مسجد، پایگاهی است که رسیدن بدین مهم را عملی می‌سازد از این رو، نویسندگانی که مسجد را «مجلس شورای مسلمانان» نام نهاده‌اند، سخنی گزاف نگفته‌اند. شواهدگویایی نیز نشان می‌دهد که مسلمانان حتی در خصوص مسائل نظامی نیز در مسجد به مشورت می‌پرداختند.
مسجد خانه آشنایی با دردها و مشکلات اجتماعی و چاره اندیشی برای رفع آن هاست و پایگاه عمومی مسلمانان و محل حضور قشرهای گوناگون است، از این رو جایگاه مناسبی برای تعاون اجتماعی مسلمانان و مشارکت آنان در رفع نارسایی‌های اجتماعی است.
از دیگر جنبه‌هایی که به نقش مسجد در زمینه‌های اجتماعی و سیاسی مربوط می‌شود، نقشی است که این نهاد مقدس در گسترش عدالت در ابعاد گوناگون آن و مبارزه با ظلم و بی عدالتی ایفا می‌کند. در بعد عدالت اجتماعی نیز مسجد همواره کانون مبارزه با ستم و بی عدالتی بوده است. به عنوان نمونه، می‌توان به خطبه آتشین فاطمه زهرا (س) که در دفاع از مقام ولایت و مبارزه با ستم بر اهل بیت پیامبر(ص) در مسجد النبی ایراد شد، اشاره کرد.
از دیگر نقش‌های اجتماعی و سیاسی مسجد، می‌توان کارکرد مسجد را در پرورش نیروهای متعهدی دانست که حکومت اسلامی به آن ها نیاز دارد; زیرا مسجد بار هدایت فکری و تربیتی نیروهای جامعه را بر دوش دارد. در سایه رفت و آمد به مسجد، خلق و خوی ها و آداب و منش های افراد تا حد زیادی هویدا می شود، این شناسایی در روابط افراد با یکدیگر سازنده و مؤثر است.
معماری مساجد
در گذشته مساجد با طرح صحن روباز و ایوان های ستون‌دار ساخته می‌شدند و در بناها بیشتر از خشت استفاده شده و ستون‌ها یک پارچه بودند.رفته رفته تغییراتی اساسی در بنای ساختمان ایجاد و به جای خشت از آجر استفاده شد و دیگر ستون‌های یک پارچه به کار نرفت. ازویژگی بسیار مهم مساجد آن است که سقف مساجد کاملا مسطح و مناره در خارج و یا در جوار مسجد ساخته می‌شد و برای تزیین دیوارها از کتیبه‌هایی به خط کوفی بهره گرفته می‌شد. طرح مساجد اکثراً چهارایوانی با طاقنماهای دیواری است، ایجاد گنبدهای عظیم بر روی گوشواره در مساجد از دیگر ویژگی‌های مساجد است که بناها آجری و تزیینات آن شامل خطوط و نقوش هندی به صورت مهر در آجر، گچبری، کاشی ساده معرق و کتیبه‌هایی به خط کوفی و نسخ است. مساجد در گذشته معمولا با ایوان‌های بلند و سردرهای مزین به مقرنس کاری‌های بسیار زیباست و تزئینات عمدتاً شامل کاشی‌کاری‌های زیبا و باشکوه و معرق و هفت‌رنگ است؛ بی اغراق اوج هنر و تکنیک کاشیکاری مساجد ستودنی است.