علیرضا جوادی*
کودکان براساس شیوه های تربیتی که والدینشان بر آنان اعمال کرده اند، در جامعه حضور می یابند، از این روی است که روانشناسان و جامعه شناسان معتقدند که ریشه بسیاری از انحرافات شخصیتی و اجتماعی فرزندان را باید در روش های نادرست تربیتی جستوجو کرد. حضرت امیرالمومنین(ع) هم تاکید کرده اند: تربیت در دوران کودکی مثل نقشی است که روی سنگ حک می شود و در سنین بالا مانند نقشی استکه روی آب بسته میشود.

  تأثیرات محیطی
 اولین تأثیرات محیطی که فرد دریافت می کند از محیط خانواده است. یکی ازمهمترین دوران زندگی هر فردی دوران کودکی او است، یعنی از لحظه ای که فرد چشم باز می کند در ارتباط مستقیم با محیط پیرامون قرار دارد و تمام رفتارهایی که والدین دارند از طرف کودک ضبط می شود و در شکل گیری شخصیت او تأثیر دارد.
سه عامل ژنتیک و سرشت، محیط جامعه و نوع تربیت والدین تأثیر مستقیمی را در شکل گیری شخصیت یک کودک دارد که از میان این سه عامل نوع تربیت می تواند ژنتیک و تأثیرگذاری جامعه را کنترل کند. بطوریکه خانواده ها به راحتی قادر هستند تا با رفتار صحیح مشکلات سرشتی کودکان خود را مرتفع سازند و کودکانی که خود دارای مشکلات ژنتیکی هستند در مواجهه با رفتارهای نادرست و تربیت ناصحیح به انسانی تبدیل میشوند که قادر به یادگیری رفتارهای مثبت نیستند و بر این اساس رفتارهای منفی بیشتری را در آینده از خود بروز خواهند داد.
 تأثیر محیط خانواده و والدین بر تربیت فرزندان از دیدگاه  اسلامی و در آیات قرآن به کرات ذکر شدهاست.
متاسفانه برخی والدین نگران وضعیت تحصیلی و مسائل مادی و دنیوی فرزندانشان هستند. تهیه پوشاک و امکانات رفاهی مناسب و بررسی وضعیت تحصیلی فرزندان از جمله دغدغه های روزانه والدین است و کمتر فردی به شکل گیری صحیح شخصیت کودکان و آموزش الگوهای رفتاری صحیح از همان دوران کودکی اهمیت میدهد.
 در حالیکه ذریه صالح از مهمترین دستاوردهای یک زندگی است که حتی پس از مرگ والدین عمل فرزندان در عاقبت به خیری آنها تأثیرگذار خواهد بود.

  محیط خانواده
علاوه بر شیوه های تربیتی نادرست، محیط خانواده و برخوردهای غلط والدین با یکدیگر نیز بر شخصیت کودک تأثیرگذار است. خانواده اولین نهاد اجتماعی است که آینده سازان جامعه را تربیت می کند، اگر این نهاد از ابتدای تشکیل دچار مشکل باشد، مثلاً سیاست های اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی روی خانواده تأثیر نامطلوب بگذارد، خانواده قادر نیست تا کارکرد تربیتی خود را بخوبی انجام دهد. همانطور که یک درخت کرمزده با وجود آنکه بسته است و میوه می دهد اما میوه آن سالم نیست و محصول خوبی به بار نمی دهد.
به عقیده کارشناسان علوم تربیتی نزاعهای خانوادگی، نبودن تفاهم میان والدین و نبودن صمیمیت و صداقت در محیط خانواده باعث ایجاد اثرات نامساعد بر کودک می شود. در آئین تربیتی اسلام در خصوص طرز رفتار والدین با کودکان و تأثیرگذاری رفتارها موارد متعددی آورده شده است.برای نمونه خداوند خطاب به پیامبر(ص) فرموده است: اهل خانهات را به نماز دعوت کن و خود نیز به آن صابر باش. عامل بودن والدین به کاری که به فرزند توصیه می کنند در گرفتن نتیجه مثبت و عمل فرزند به آن نقش مهمی دارد. پدری که فرزند خود را از سیگار کشیدن منع می کند ولی خود سیگار می کشد، یا به فرزند خود می گوید، دروغ گفتن عمل پسندیده ای نیست اما خود در روز بارها  دروغ می گوید، در امر تربیت فردی موفق نخواهد بود. خداوند در آیات قرآنی می فرماید: «اول خودتان را نجات دهید، بعد فرزندانتان را.»

 روشهای صحیح تربیت
غالب روانشناسان بر این اعتقاد هستند که شیوه های تربیتی سهل گیرانه و سختگیرانه به علت رعایت نشدن حد اعتدال آثار نامطلوبی بر فرزندان بر جای خواهدگذاشت.  والدینی که به هر دلیل مثلاً اعتیاد دچار مشکل باشند، روش های تربیتی آنان دچار بیثباتی است یا اگر دارای استرس باشند با کودکان خود با پرخاشگری رفتار می کنند. یا گاهی والدین اعمال شیوه های صحیح را بلد نیستند. به عنوان مثال زمانی در مقابل رفتار نادرست کودکان بیش از حد خشونت به خرج میدهند و درمقابل رفتارهای صحیح او پاداشی مناسب نمی دهند و از آنها بی توجه عبور می کنند.
از طرف دیگر  باید در خانواده برای اعمال یک شیوه تربیتی تفاهم وجود داشته باشد و این تفاهم به تربیت صحیح کودک کمک می کند،البته بایدتوجه داشت که والدین هسته اصلی و سازنده تربیت بچه ها هستند اما هسته اصلی شکل گیری رفتار والدین نیز جامعه است و والدین تابع سیاست های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جامعه هستند. در خانوادههای متعادل، تربیت فرزندان بر اصولی صحیح استوار است و درعین حال در خانواده هایی که از ثبات لازم برخوردار نیستند به دلیل نابسامانی، آسیب های مختلفی مانند کودکآزاری، انواع خشونت، فرار از خانه و اعتیاد اتفاق میا فتد و این نقیصه باید با آموزش مهارت های زندگی  ونحوه صحیح ارتباط این شیوه های غلط اصلاح شود.
روش های تربیتی والدین نباید خیلی سهل گیرانه و یا خیلی سختگیرانه باشد ولی باید از قاطعیت کافی برخوردار باشد. درهر خانواده باید ساختار و قوانین مشخصی حاکم باشد که این قوانین با توجه به فرهنگ و ارزش های آن خانواده توسط والدین تعیین می شود و براساس آن، روش های تربیتی اجرا می شود و باید دانست که دراجرای قوانین در راستای تربیت کودک، خشونت و سختگیری کمکی نخواهد کرد و تأثیر آن کوتاهمدت و مقطعی است و کودک بهتدریج میآموزد تا کار نادرست را در زمان نبودن والدین انجام دهد. البته منظور از تنبیه نیز تنبیه فیزیکی نیست، چرا که امروزه می دانیم که تنبیه فیزیکی بجز ضربه زدن به اعتماد به نفس و عزت نفس کودک و ایجاد پرخاشگری در کودک کمک دیگری در تربیت و رشد شخصیت او ندارد.
مطالعه و افزایش آگاهی در این زمینه میتواند به والدین کمک کند چرا که روش های تربیتی جدید نیاز به تمرین زیادی دارد. برای نمونه مقایسه یا به رخ کشیدن نوجوان با افراد همسال، سبب می شود که دختر یا پسر نوجوان انگیزه خود را برای ادامه فعالیت، هر چند اندک، از دست بدهد. امیرالمونین علی(ع) در این رابطه میفرمایند: اصرار در نصیحت و تذکر، باعث میشود فرزند لجوج تر شود و نصیحت کارساز نخواهد بود. استمرار در امر تربیت یکی دیگر از شیوه های تربیتی است که در اسلام به آن سفارش شده است. داشتن برنامه تربیتی جامع و مستمر و استمداد از خداوند متعال در تربیت و ادب فرزندان نقش مهمی دارد و باید توجه داشت که این روش ها باید از دوران کودکی انجام شود.
*روانشناس تربیتی