این که سیستم نظارتی در کشور ما درست تعریف شده است، امری مقبول است. اما آیا افرادی هم که این سیستم را به اجرا در می‌آورند هم درست و دقیق انتخاب شده‌اند؟ بار‌ها و بار‌ها تخلفاتی از همین ناظران که خود قرار است مجری قانون باشند سر زده است و در مواردی حتی خود آن‌ها هم رفیق دزد و شریک قافله‌اند.
حتما شما هم مثال‌هایی از قبیل ساخت ساختمان‌هایی با عدم رعایت استاندارد‌ها را شنیده‌اید. همین چندی پیش بود که چند نفر بر اثر ریزش یک ساختمان غیر استاندارد صدمه دیدند. یا مثال‌هایی فراوان از تخلفات پزشکان و بیمارستان‌ها که همگی با آن دست و پنجه نرم کرده‌ایم. اختلاس‌ها و فساد‌های قبلا میلیونی و در حال حاضر میلیاردی را هم به صف طویل همین مثال‌ها بیفزایید.
و اما بهانه ما برای پرداختن به موضوع نظارت بر دستگاه‌های اجرایی:
«بیژن نامدار زنگنه وزیر نفت گفت: ۹ میلیارد متر مکعب گاز در شبکه گازرسانی کشور گم می‌شود. که ارزش ریالی این گاز معادل ۸درصد گاز تولیدی کشور است. وزیر نفت عنوان کرده است که سالانه ۹میلیارد متر مکعب گاز در شبکه گازرسانی کشور گم می‌شود، گازی که نه فروخته می‌شود و نه مصرف می‌شود.»
حالا قرار است در این چند خط به نظارت بپردازیم و آنچه هست و آنچه باید باشد. گفتگو‌ها هم به کمک ما آمدند تا قدمی هرچند کوتاه برای بهبود نظارت در کشور برداریم.
نظارت از دیدگاه الهی و اسلامی
نظارت یعنی نگاه عمیق بر موضوعی دوختن. نظارت یعنی مراقبت از امر یا اموری به‌گونه‌ای که تعیین شده‌اند، مثلاً مراقبت در مصوبات مجلس. و این نظارتی که در فرهنگ لغت از آن به مراقبت یاد می‌شود، در دین اسلام هم به شکل فراگیری حضور دارد. از نظارت حضرت باریتعالی شروع می‌شود و ناظر بر همه هستی و یکی از اسامی ایشان است و ملائکه‌ای که ناظرند تا حتی یک انسان که چند ملائکه بر اعمال او نظارت می‌کنند و این‌ها تعویض می‌شوند و اعمال ما را ثبت و ضبط می‌کنند. زمین که ناظر ما است و روز قیامت گواهی می‌دهد: «بِأَنَّ رَبَّکَ أَوْحَى لَهَا» (۱) زمان یا بعضی از کرات همین طور. دعای امام سجاد (ع) در شروع ماه رمضان هست که خطاب به قمر و ماه می‌گویند ماه رمضان تو شاهد باش که من چه کردم و یا در روز عید فطر این گونه می‌فرمایند، پس معلوم است این‌ها ناظرند. یا نظارت عامی که پیامبر (ص) دارند: «إِنَّا أَرْسَلْنَاکَ شَاهِدًا وَ مُبَشِّرًا وَ نَذِیرًا». (۲) شاهد یکی از صفات پیامبر (ص) است که ناظر بر همه کائنات و مخلوقات است، چون روز قیامت باید شهادت بدهد، پس ایشان ما را می‌بیند. یا آن آیه‌ای که می‌فرماید ما شما را امت وسط قرار دادیم که منظور ائمه اطهار (ع) هستند: «وَ تَکُونُوا شُهَدَاء عَلَى النَّاسِ» (۳) شما بر مردم شاهد هستید. «لِیَکُونَ الرَّسُولُ شَهِیدًا عَلَیْکُمْ» (۴) و پیامبر (ص) بر همه شما شاهد است. این‌ها مراتبی است که در نظام و فرهنگ اسلامی وجود دارد.
شهید هم خودش نوعی گواه است و گواهی می‌دهد بر باریتعالی و آنچه در راه حق بوده است. شهید به معنای مصطلح آن هم که در فرهنگ ما هست به همین مفهوم است. در روایت هم هست که اگر شما در جائی نماز خواندید، آن زمین بر نماز خواندن شما گواهی می‌دهد، پس زمین شاهد است.
خود اعمال و حتی اندام ما هم شهادت می‌دهند. قرآن می‌فرماید: «یَومَ» روزی که نطق‌ها بسته می‌شود و «تُکَلِّمُ النَّاس» و مردم با دست و زبانشان صحبت می‌کنند. در سوره یس داریم و در سوره‌های دیگر هم داریم که: «یَوْمَ تَشْهَدُ عَلَیْهِمْ أَلْسِنَتُهُمْ وَ أَیْدِیهِمْ وَ أَرْجُلُهُم بِمَا کَانُوا یَعْمَلُونَ» (۵) دست و پایشان گواهی می‌دهند و به نطق می‌آیند. بعد می‌پرسند: «تو را چه کسی به نطق واداشت؟» می‌گوید: «أَنطَقَنَا اللَّهُ الَّذِی أَنطَقَ کُلَّ شَیْءٍ» (۶). آن کسی که همه چیز را به نطق آورده است، ما را هم به نطق می‌آورد. پس این‌ها گواهانی هستند که نظارت می‌کنند.
نظارت در کلام امام خمینی(ره)
حضرت امام هم در مورد نظارت اشارات بسیاری داشتند که مواردی از آن را نقل می‌کنیم. در ۲۹/۴/۵۹ و برای مجلس اول می‌فرمایند: «باید حالا که مجلس تأسیس شد و رسمیت پیدا کرد، همه امور با نظارت مجلس به روال خودش بگذرد؛ با جدیت و با قاطعیت و بدون مسامحه، هر کس خلاف کرد، بخواهند او را یا اگر واقعاً خلافی کرده است، او را بدهند دست دادگاه‌ها و دادگاه محاکمه‌اش کند.»
این تعبیر امام از نظارت مجلس است. امام عام‌اش را هم فرمودند. در ۲۰/۱۰/۶۱ فرمودند «رؤسای سه قوه نباید قضیه را سرسری بگیرند و باید بر برنامه‌ها دخالت و نظارت داشته باشند و برای آن وقت بگذارند».
حضرت امام به مناسبت آغاز به کارمجلس دوم در ۷/۳/۶۳ هم فرمودند: «شک نیست که مجلس بر همه امور کشور نظارت دارد و حق نمایندگان است که از هر انحراف و خلافی که از وزرا و ادارات می‌بینند به حکم قانونی جلوگیری کنند و دولت را تا حد استیضاح بکشانند». یا در عبارت دیگری می‌فرمایند: «در عین حال که حق نظارت و جلوگیری از انحرافات را دارید...». پس امام هم برای این‌ها حقی به نام نظارت را قائل بودند کما این که در قانون اساسی تصریح شده است. این را هم ولی‌فقیه فرمود. مقام معظم رهبری هم متعدد فرمایشاتی داشته‌اند که من به یکی دو تا از آن‌ها اشاره می‌کنم. ایشان در ۷/۳/۷۳ فرمودند: «شما در قانون‌گذاری و اشراف بر دولت و نظارت بر کار وزرا و انتخاب وزرا نماینده ملت هستید». که بحث نظارت بر مجریان منظور ایشان است.
در ۱۱/۳/۷۵ می‌فرمایند: «تصویب قوانینی که دولت را قادر به اداره صحیح امور نماید و سپس نظارت بر اجرای آن‌ها از راه‌های قانونی، نخستین وظیفه مجلس است و این وظیفه مستلزم همکاری و همدلی میان مجلس و دولت و حمایت مجلس از دولت است.»
نظارت در کشورهای دیگر
در سایر کشور‌ها نظارت پارلمانی بر قوه مجریه وجود دارد، همان طور که سایر دستگاه‌های نظارتی هستند. نمونه‌هایی که در پارلمان انگلیس مطالعه شده است که بر دولت نظارت دارد، مثل رأی اعتماد، استیضاح، نظارت‌های مالی ـ کمیسیون‌هایی هستند که نظارت می‌کنند ـ، تعیین مأموران و بازرسان اداری و می‌توانند سئوال کنند. نظارت استصوابی هم دارند. از نوع تأسیسی آن یعنی رأی اعتماد. نظارت در امریکا هم هست. هم نظارت‌های پیشینی دارند مثل طرح‌های مصوب اختیارات موقتی کنگره و تأسیس سازمان‌های مستقل و هم نظارت‌های پسینی دارند، مثل نظارت‌های مالی، تحقیق و تفحص و اعلام جرم علیه مقام‌های دولتی. در فرانسه هم همین طور؛ رأی اعتماد به دولت، استیضاح دولت، تصویب سیاست‌های کلی، تعیین گزارش‌های ویژه، پرسش از دولت به صورت شفاهی یا... و تعیین کمیسیون‌های تخصصی ویژه.
در مجلس ایتالیا هم همین طور است و هم سئوالات شفاهی و کتبی دارند و هم استیضاح و نظارت مالی و تحقیقات پارلمانی. در آلمان نظارت‌های پارلمانی‌شان به صورت اعلام اتهام در دادگاه قانون اساسی فدرال، رأی اعتماد یا عدم اعتماد به وزرا، حضور اعضای دولت در مجلس فدرال و کمیسیون‌هایشان با روش‌های پرسش، استیضاح، تشکیل کمیسیون تحقیق و امثالهم است.
در جمهوری اسلامی هم نظارت‌های سیاسی داریم که اگر نظارت‌های تأسیسی را با عبارت دیگر سیاسی در نظر بگیریم، نظیر دادن رأی اعتماد به وزرا، سئوال از وزرا، استیضاح وزرا؛ نظارت تأسیسی مثل رأی اعتماد به وزیران که اگر ترکیب هیئت دولت تغییر کند؛ نظارت‌های موردی مثل تحقیق و تفحص‌ها و کمیسیون اصل ۹۰ که به صورت موردی به موضوع خاصی می‌پردازد. نظارت‌های اطلاعاتی یا استطلاعی یا اطلاعی نظارت مجلس بر مصوبات دولت یا نمایندگان ناظری که دولت دارد، نظارت‌های مالی بودجه با تصویب بودجه و نظارت بر اجرای بودجه سنواتی؛ نظارت استصوابی مثل نظارت‌هایی که بر قراردادهای بین‌المللی، محدودیت‌های جنگی که در صورتی که در منطقه جنگ شود، استقراض‌های خارجی، استخدام کار‌شناسان خارجی، تغییر خطوط مرزی، فروش نفایس ملی و نظارت بر صلح و دعاوی هستند و کم از سایر کشور‌ها ندارد و دقیق و جامع‌اند.
پی‌نوشت‌ها:
(۱) قرآن کریم، سوره زلزال، آیه ۵
(۲) قرآن کریم، سوره فتح، آیه ۸ و سوره احزاب، آیه ۴۵
(۳) قرآن کریم، سوره حج، آیه ۷۸
(۴) همان
(۵) قرآن کریم، سوره نور، آیه ۲۴
(۶) قرآن کریم، سوره فصلت، آیه ۲۱
