در این زمینه تا حدود زیادی بیانگر این مسئله است. دکتر محمدجواد محمودی، رئیس مرکز مطالعات و پژوهش‌های جمعیتی آسیا و اقیانوسیه در گفتگو با «شما» به برخی از این مشکلات اشاره کرده است.
آقای دکتر به عنوان سؤال نخست، زمینه‌ها و ضرورت تجدید نظر در سیاست‌های جمعیتی دهه ۷۰ کشور را با تأکید بر قانون برنامه توسعه چگونه تبیین می‌کنید؟
با توجه به تحولات جمعیتی کشور، نقطه عطف تاریخی تغییر ساختار سنی جمعیت را بایستی در سرشماری سال ۱۳۷۵ جستجو کرد. تا سال ۱۳۶۵، ساختار جمعیت رو به جوانی بوده و بیش از ۴۰ درصد از کل جمعیت را جمعیت زیر ۱۵ سال تشکیل می‌دادند، اما در سال ۱۳۷۵ این درصد به۵/۳۹ درصد و متعاقب آن در سال ۱۳۸۵ به ۸/۲۵ درصد رسید. به عبارت دیگر، درنیم قرن گذشته مسئله جوانی جمعیت درایران محوریت داشته و در نیم قرن آتی به تدریج مسئلۀ سالخوردگی جمعیت و تمرکز نسبی برسنین میانسالی محوریت خواهد داشت.
براساس سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن، جمعیت سالمندان (۶۵ ساله به بالا) کشور در فاصله سالهای ۱۳۸۵- ۱۳۳۵ بیش از ۵/۴ برابر شده است، این رقم در مقایسه با نسبت افزایش کل جمعیت در دورۀ مشابه (جمعیت کشور طی این سال‌ها ۳ برابر شده) رقم بزرگتری را نشان می‌دهد. متوسط رشد سالانه جمعیت افراد سالمند در بین سالهای ۸۵-۱۳۷۵ حدود ۵/۳ درصد بوده، درحالی‌که این نسبت برای جمعیت کل کشور حدود ۶۱/۱ درصد بوده است. به عبارتی، در طی این سال‌ها متوسط رشد سالانه افراد سالمند بیش از ۲ برابر رشد جمعیت کل کشور بوده است.
اگر زنگ خطر از سال 75 نواخته شد، پس چرا صدای آن از سال 90 شنیده شد؟
هشدارها و زنگ خطرها از سال ۱۳۷۱ توسط صاحبنظران جمعیتی در خصوص بازنگری سیاست‌های جمعیتی زده شده بود، اما انحراف از قانون برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی، نبود شورای عالی سیاست‌گذاری و برنامه ریزی جمعیت و نبود نهاد تخصصی برای راهبری مدیریت جمعیت برای رصد مداوم تحولات جمعیت در کشور، سبب شد که این هشدارها مسکوت باقی بماند. در قانون برنامه اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در زمینه خطوط کلی سیاست تحدید موالید کشور در بخش جمعیت چنین آمده است: «بر مبنای بررسی‌های به عمل آمده، اعمال سیاست تعدیل موالید از ۴/۶ مولود زنده به دنیا آمده در طی دوران بالقوه باروری یک زن (سال ۱۳۶۵) به ۴ نوزاد درسال ۱۳۹۰ و کاهش نرخ رشد طبیعی جمعیت از ۲/۳ به ۳/۲ درصد در همین مدت با توجه به ساختمان فعلی بسیار جوان جمعیت و ویژگی‌های زیستی و فرهنگی جامعه امکان پذیر خواهد بود. از این رو کاهش باروری عمومی زنان تا حد ۴ نوزاد و نرخ رشد طبیعی ۳/۲ درصد درسال ۱۳۹۰ مهم‌ترین هدف‌های درازمدت سیاست تحدید موالید کشور خواهد بود و متناسب با این هدف‌ها، کاهش نرخ رشد طبیعی جمعیت به ۹/۲ درصد در انتهای این برنامه و ابتدای برنامه توسعه بعدی، از طریق اثرگذاری آگاهانه و برنامه‌ریزی شده بر متغیر باروری به عنوان عمده‌ترین هدف جمعیتی این برنامه در نظر گرفته شده است» (قانون برنامه اول توسعه، مجمع تشخیص مصلحت نظام). نتایج سرشماری سال ۱۳۸۵ کشور نشان می‌دهد که روند تحولات جمعیتی کشور با آنچه که در قانون برنامه اول توسعه آمده، دارای انحراف چشمگیر بوده است. همچنانکه بیان شد بر اساس سرشماری سال ۱۳۸۵ رشد جمعیتی کشور ۶۲/۱ و میزان باروری کل کشور ۸/۱ بوده است. همچنین، بر اساس سرشماری ۱۳۹۰، باروری کل ۷/۱ فرزند اعلام شده است. این انحرافات از قانون برنامه توسعه، ضرورت تجدید نظر در سیاست‌های جمعیتی را بیشتر می‌کند.
با این وجود، به عنوان یک جمعیت‌شناس وضعیت جمعیتی ایران را در حال حاضر چگونه تحلیل می‌کنید؟ آیا در مرحلۀ بحرانی قرار داریم؟
اگر نگاهی اجمالی به زمینه‌های تاریخی تحولات جمعیت ایران داشته باشیم، متوجه می‌شویم که آهنگ شدید رشد جمعیت کشور که در سالهای نخست پس از انقلاب اسلامی (۱۳۵۷) شروع شده بود، در سالهای اخیر تا حد زیادی کاهش یافته است. روند رشد جمعیت ایران از گذشته تا به حال نشان می‌دهد که متوسط میزان رشد سالانۀ جمعیت در دهۀ ۴۵- ۱۳۳۵ برابر با ۱/۳ درصد در سال بوده، لیکن در دهۀ پس از آن و در فاصلۀ سالهای ۵۵- ۱۳۴۵ با کاهش روبرو بوده و به ۷۱/۲ درصد در سال رسیده است. جمعیت کشور در دهۀ ۶۵- ۱۳۵۵ از رشد بالایی برخوردار بوده و به ۹/۳ درصد درسال افزایش یافته است. در دهه دوم انقلاب، موفقیت‌های چشمگیری از نظرکاهش نرخ موالید و کنترل جمعیت حاصل گردید. براساس نتایج سرشماری سال ۱۳۸۵ مرکز آمار ایران، جمعیت ایران برابر ۵/۷۰ میلیون نفر بوده، که ۹/۳۵ میلیون نفر آن را مردان و ۶/۳۴ میلیون نفر را زنان تشکیل می‌دهند که در مقایسه با جمعیت ۶۰ میلیون نفری سال ۱۳۷۵ مبین خالص افزایشی در حدود ۸/۱۴ درصد یا ۴/۱۰ میلیون نفر در این فاصله زمانی است. درصد رشد سالانه جمعیت کشور طی سالهای ۱۳۸۵-۱۳۷۵ در کل کشور و به تفکیک نقاط شهری و روستایی به ترتیب برابر ۶۱/۱، ۷۴/۲ و ۴/۰- درصد بوده که مقایسه آن با رشدهای متناظر ۹/۳، ۵/۵ و ۳/۲ درصد در دهه ۱۳۶۵– ۱۳۵۵ و ۹۶/۱، ۲/۳ و ۳/۰ درصد در دهه ۷۵ – ۱۳۶۵ حاکی از تحولی اساسی و افت اساسی میزان‌های رشد جمعیت ناشی از کاهش باروری و جمع شدن قاعده هرم سنی بوده است. همچنین، بر پایه نتایج آخرین سرشماری کشور در سال ۱۳۹۰، جمعیت کشور برابر با ۱/ ۷۵ میلیون نفر بوده، که ۹/۳۷ میلیون نفر آن را مردان و ۲/۳۷ میلیون نفر را زنان تشکیل می‌دهند و متوسط رشد سالانه جمعیت نیز با ادامه همان روند کاهشی به ۳/۱ درصد رسیده است.
این نرخ ها بیانگر چه مسئله‌ای هستند؟
با مقایسه رشدسالانه جمعیت ایران با کشورهایی که جمعیتی تقریباً مشابه با ایران دارند، می‌توان گفت در حال حاضر ایران از نظر رشد سالانه جمعیت درحد میانی و در سطح بین المللی از جمله کشورهای با رشد متوسط جمعیتی است. یکی از چالش‌های گذار جمعیتی در ایران که هم اکنون علائم و شواهد آن درجمعیت کشور قابل مشاهده است، کاهش سطح باروری به زیرسطح جانشینی در ایران است. میزان باروری کل از ۵/۶ فرزند برای هر مادر در سال ۱۳۶۵ به ۷۱/۱ فرزند در سال ۱۳۹۰ رسیده است، افت مستمر این شاخص، جمعیت کشور را با چالش اساسی مواجه کرده و ادامه آن بحران جمعیتی را در کشور ایجاد خواهدکرد.
رسیدن نرخ رشد جمعیت به حدود ۱. ۳ چه بحران‌هایی را برای کشور به همراه خواهد داشت؟
با توجه به تجربه انتقال جمعیتی در کشور، پیش بینی‌های علمی انجام شده و آینده نگری مسائل جمعیتی از دیدگاه صاحبنظران جمعیتی کشور، افت میزان باروری و تجدید نسل، کاهش حجم جمعیت ملی، بحران کاهش نیروی در سن کار، بحران سالمندی، افزایش مهاجرت‌های بین المللی و تغییرات قومیتی و فرهنگی از جمله چالش‌هایی هستند که با آن‌ها روبرو خواهیم شد. براساس برآوردهای انجام شده، سهم نسبی (درصد) جمعیت در سن کار کشور از ۹۶/۷۰ درصد در سال ۱۳۹۰ به ۴۷/۶۹ درصد درسال ۱۴۰۵ کاهش خواهد یافت. بر اساس پیش بینی، حد وسط تجدید نظر شده سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۲، جمعیت ایران از ۲/۷۰ میلیون نفر در سال ۲۰۰۵ به ۶/۱۰۰ میلیون نفر در سال ۲۰۵۰ خواهد رسید. در سال ۲۰۰۵، ۸/۲۵ درصد از جمعیت کشور در سنین زیر ۱۵ سال بوده، ۴/۶۹ درصد ۶۴-۱۵ ساله و ۹/۴ درصد نیز جزء جمعیت ۶۵ ساله به بالا بودند. طبق پیش‌بینی فوق، سهم نسبی سالخوردگان به کل جمعیت تا سال ۲۰۱۰ به حد ۲/۵ درصد خواهد رسید و از آن به بعد، بتدریج افزایش یافته و از ۵/۵ درصد در سال ۲۰۱۵ به ۵ /۲۱ درصد در سال ۲۰۵۰ خواهد رسید. طی این دوره درصد جمعیت در دو گروه سنی ۱۴-۰ و ۶۴-۱۵ ساله با کاهش نسبی همراه خواهد بود.
بر اساس جدید‌ترین گزارش سازمان ملل جمعیت بالای ۶۰ سال ایران طی سالهای ۲۰۱۱ تا ۲۰۵۰ با رشد ۲۶ درصدی به ۳۳ درصد کل جمعیت این کشور می‌رسد و ایران ازنظر سرعت پیر شدن جمعیت رتبه سوم جهان را بعد از کشورهای امارات متحده عربی و بحرین به خود اختصاص خواهد داد. بنابر این گزارش، جمعیت جهان در حال پیر شدن است. افزایش سن جمعیت در جوامع انسانی، تبعاتی چون افزایش هزینه‌های درمانی و کاهش تعداد نیروی کار را در پی خواهد داشت. این پیامد‌ها، هشدارهایی جدی برای بخش‌های اقتصادی و صنعتی کشور‌ها به شمار می‌روند.
با توجه به کاهش نرخ رشد جمعیت در کشورمان در چند دهه اخیر، پیش بینی شما از نرخ رشد جمعیت در سالهای آینده چیست؟ آیا چند سال آینده نرخ رشد جمعیت کشور منفی می‌شود؟
بر اساس پیش بینی‌های علمی انجام شده در موسسه مطالعات و مدیریت جامع و تخصصی جمعیت کشور با فرض اینکه باروری از حدود ۷/۱ فرزند (متوسط تعداد بچه‌هایی که یک مادر می‌تواند در سنین باروری ۱۵ تا ۴۹ ساله به دنیا بیاورد) در سال ۱۳۹۰، به ۳۵/۱ فرزند در سال ۱۴۱۰ برسد و پس از آن تثبیت شود، جمعیت ایران در سال ۱۴۱۵ حداکثر ۸۶ میلیون نفر می‌رسد و پس از آن به مرور شروع به کاهش می‌کند. درصد رشد جمعیت در سال ۱۴۱۵، به صفر نزدیک و پس از آن منفی می‌شود. و با فرض اینکه باروری از سال ۱۳۹۰ تا افق ۱۴۷۰ حدود ۷/۱ فرزند تثبیت شود، جمعیت ایران در سال ۱۴۲۵ به حدود ۹۲ میلیون نفر می‌رسد و پس از آن روند کاهشی آن آغاز می‌شود. درصد رشد جمعیت در سال ۱۴۲۵ به صفر نزدیک و پس از آن به تدریج منفی می‌شود، بطوری که در افق ۱۴۷۰ حجم جمعیت به حدود ۷۴ میلیون نفر خواهد رسید.