آلودگی هوا عبارت است از «وجود یک یا چند آلوده کننده هوا نظیر ذرات معلق، گرد و غبار، دود، گاز، مواد رادیو اکتیو و غیره در هوای آزاد که برای موجودات زنده و اموال مضر بوده و راحتی زندگی کردن را سلب کند.»
منابع آلودگی هوا
عوامل طبیعی در طبیعت از منشاء‌های اولیه و ابتدایی آلودگی محسوب می‌شوند مانند خروج گازهای آتشفشانی، خاکستر‌ها، دود‌ها، سوزاندن چوب توسط انسان، آتش سوزی جنگل‌ها و مراتع اما دخالت‌های انسانی هم نیمی دیگر از این آلودگی را تشکیل می‌دهد، مثل:
فرآیندهای صنعتی: در سالهای اخیر، انواع بسیاری از صنایع به وجود آمده‌اند، صنایع شیمیایی، پالایشگاه نفت و... باعث آلودگی هوا می‌شوند.
احتراق: احتراق خانگی و صنعتی مواد سوختی مانند زغال سنگ، نفت و... منبع ایجاد گرد و غبار و دی‌اکسید سولفور است.
وسایل نقلیه موتوری
منابع متفرقه: سوزاندن زباله، فعالیتهای کشاورزی، مبارزه با آفت‌ها و برنامه‌های انرژی هسته‌ای در آلودگی هوا سهیم هستند.
راههای کاهش آلودگی هوا
۱- استفاده از انرژی‌های طبیعی مانند: انرژی خورشید، انرژی باد، انرژی حاصل از امواج دریا و...
۲- افزایش بازده تولید انرژی از طریق سوختن
۳- کاهش دادن یا حذف کردن برخی مواد موجود در سوخت‌ها که بر اثر سوختن مواد آلاینده ایجاد می‌کنند.
مانند: گوگرد در گازوئیل و سرب در بنزین.
۴- جلوگیری از ورود آلاینده‌ها به هوا پس از سوختن.
با مخلوط کردن زغال و سنگهای آهکی خرد شده می‌توان از رها شدن مقدار زیادی گوگرد دی اکسید در هنگام سوختن جلوگیری کرد.
۵-توسعه و تجهیز وسایل نقلیه عمومی شهری مناسب جهت کاهش دادن وسایل نقلیه شخصی در سطح شهر.
۶-ایجا د بزرگراه و پلهای هوایی و تونل‌ها برای جلوگیری از ترافیک و تسریع حرکت اتومبیل‌ها
۷-جلوگیری از تردد وسایل نقلیه دود زا و فرسوده مانند خودرو‌ها و
مینی‌بوس‌ها توسط مقامات مسئول و اجرا معاینه فنی و تنظیم موتور و سرویس به موقع اتومبیل به نحو مطلوب.
۸-کنترل حرکت موتورسیکلتهای دودزا و جلوگیری از تردد آن‌ها در سطح شهر
۹-به کار گیری دستگاههای کنترل کننده به منظور جلوگیری از انتشار آلوده کننده‌های ناشی از فرآیند صنایع در هوا.
۱۰-گسترش کامل شبکه گاز رسانی در سطح شهر که کاهش مصرف سوختهای سنگین را در بر دارد و باعث کاهش غلظت آلودگی می‌شود.
۱۱-جلوگیری از سوزاندن طبیعی به نام پریدوتیت قادر به کنترل میزان گازهای گلخانه‌ای از جمله دی اکسید کربن است زباله و برگ درختان در محدوده شهر
۱۲-توسعه فضای سبز و نگهداری آن
۱۳-کنترل جمعیت شهر‌ها و جلوگیری از مهاجرت بی‌رویه.
۱۴-اندازه گیری و پایش آلاینده‌های هوا در نقاط معین شهرهای بزرگ و مراقبت دائم از میزان افزایش آن و کنترل لازم.
۱۵-تحقیق و بررسی مسائل بهداشت هوا توسط سازمانهای پژوهشی کشور به منظور دستیابی به اهداف کنترل آلودگی هوا در ارتباط با سلامت انسان.
۱۶-استفاده از آبنما‌ها برای کاهش آلودگی هوا
۱۷-استفاده از دستگاههای تصفیه هوا.
۱۸-در پژوهش‌های جدید صورت گرفته نوع خاصی لباس اختراع گردیده که با جذب مواد آلوده کننده هوا، آلودگی هوا را کم می‌کند و به نظر تولید و همه گیر کردن آن در کم کردن آلودگی بی‌تاثیر نمی‌باشد. «لباسی بتونی که هر دقیقه ۲ متر مکعب از آلودگی هوا را پاک می‌کند.»
۱۹-استفاده از سنگ پریدوتیت: در خصوص این سنگ باید بیان داشت که محققان بر این باورند در حال حاضر بهترین و کم هزینه‌ترین راه کاهش میزان گازهای آلوده استفاده از منابع طبیعی مانند سنگهای پریدوتیت است. محققان با بررسی عملکرد سنگ پریدوتیت دریافتند که این سنگ توانایی جذب و تبدیل گازهای گلخانه‌ای از جمله دی اکسید کربن را به مواد معدنی داشته و می‌توان از این منبع طبیعی برای کاهش آلودگی هوا استفاده کرد. دانشمندان دانشگاه کلمبیا دریافتند که نوعی خاص از سنگی همه این‌ها مطرح شد که کلیت مسئله دستگیر شود حالا این سوال پیش می‌آید که طی این 10 سال گذشته کدام راه کار‌ها اتخاذ شده و آیا فایده‌ای داشته؟ اگر نه، چرا جواب نداده؟
هزار راه نرفته در 10 سال گذشته
راهکارهای متعددی به کار گرفته شده از اجرای طرح زوج و فرد کردن خودرو‌ها گرفته تا افزایش محدوده طرح ترافیک و سخت گیری معاینه فنی و.... اما انگار مسئله آلودگی هوای تهران و کلانشهرها به این سادگی‌ها خیال حل شدن ندارد. هر چند هرازگاهی مسئولان سازمان محیط زیست و استانداری تهران راهکارهایی چون آب‌پاشی تهران از فراز آسمان و نصب دستگاههای تصفیه هوا در میادین شهری را ارائه می‌کنند که به باور کار‌شناسان این راهکار‌ها تنها به یک طنز شبیه است تا حل مسئله اما واقعیت این است که وضعیت امروز تهران و بسیاری از شهرهای ایران به سبب تولید سوخت بی‌کیفیت و خودروهای غیر استاندارد و سوءمدیریت در بخش مدیریت منابع به قدری بحرانی شده که در رده‌بندی‌های سازمانهای جهانی برای آلوده‌ترین شهرهای دنیا دیگر این فقط تهران نیست که در لیست سیاه به ثبت می‌رسد بلکه شهرهایی چون اهواز و کرمانشاه و سنندج و یاسوج هم گوی سبقت را از تهران ربوده‌اند تا صدرنشین جداول جهانی برای آلوده‌ترین شهرهای دنیا باشند. این وضعیت امروز تهران است و در نقطه مقابل آنچه که از دست مسئولان بر آمده مواردی از جمله آب پاشی شهر با هواپیماهای سمپاش بوده و بس. معصومه ابتکار رئیس سازمان محیط زیست و عضو فعلی شورای شهر تهران در توصیف اینکه چرا با وجود طرح جامع کاهش آلودگی هوای تهران از ۱۱ سال پیش تاکنون وضعیت هوای تهران به مراتب بد‌تر از گذشته شده می‌گوید: برنامه جامع کاهش آلودگی هوای تهران در سال ۱۳۷۹ و در دولت هفتم براساس مطالعات بین‌المللی و داخلی به تصویب رسید و از همان سال به پشتوانه سازوکارهای مدیریتی قوی، اعتبارات و برنامه زمان‌بندی اجرایی شد. کمیته اجرایی این برنامه که به عنوان سازوکار مدیریتی، به‌طور منظم دوهفته یک‌بار با محوریت سازمان حفاظت محیط زیست و با حضور نمایندگان مختار تمام دستگاههای مرتبط تشکیل می‌شد، توانست با همکاری خودروسازان برای اولین‌بار استانداردهای مربوط به هوا را اعمال و تا سال ۸۰ آلودگی خودرو‌ها را کاهش دهد. این استاندارد‌ها برای موتورسیکلت‌ها، اتوبوس‌ها و خودروهای سنگین نیز تعیین شد. همچنین با همکاری وزارت نفت و با حذف سرب از بنزین عرضه شده در کل کشور، اولین گام موثر برای استاندارد شدن سوخت برداشته شد. توسعه مراکز معاینه فنی، اتوبوس‌های گازسوز، ارتقای ادواری استاندارد‌ها نیز در این دوره تحقق یافت. آموزش و جلب مشارکت عمومی برای مقابله با کاهش آلودگی هوا نیز در قالب فعالیتهای مختلف از جمله حمایت از تشکل‌های غیردولتی از محورهای مهم این برنامه بود.
در این میان محیط زیست به راحتی خارج از اولویت‌های ملی قرار گرفت و پس از تغییرات گسترده و مکرر مدیران و معاونان سازمان حفاظت محیط زیست، تشکیل کمیته اجرایی تهران عملا منتفی شد. این روند از سویی، ارتقای منظم استاندارد‌ها را در زمینه‌های مختلف متوقف کرد. از سوی دیگر در همان ماه‌های اول، طرحهای اساسی دولت‌های قبل و مقررات تثبیت شده محیط زیست مانند ممنوعیت استقرار واحدهای جدید صنعتی در محدوده ۱۲۰ کیلومتری تهران و ممنوعیت شماره‌گذاری خودرو‌ها و اتوبوس‌های دیزلی در شهرهای بزرگ لغو شد.
خود سلیقگی عمل کردن بدترین آفت طرحهای کارشناسی
افزایش سقف جمعیت شهر تهران در طرح جامع با نظر غیرکار‌شناسی و فقط به دلایل مقطعی رخ داد. دستور کاهش قیمت خودرو به خودروسازان بزرگ کشور هم به حذف کانیستر (دستگاه جمع‌آوری بخارات بنزین در صد‌ها هزار خودرو تولید شده) منجر شد. از دیگر سو، استاندارد بنزین نه‌تنها ارتقا پیدا نکرد بلکه برای افزایش حجم آن، ترکیبات پتروشیمی مورد استفاده قرار گرفت که نتیجه آن افزایش بنزن (از مواد آلاینده آروماتیک) بوده است. در همین حال بودجه‌های دولتی مربوط به مترو و اتوبوسرانی یا اصلا پرداخت نشده یا با تاخیر وصول شد. کمیته سه‌جانبه معاینه فنی نیز تعطیل و در فقدان حضور جدی مدافع محیط‌زیست، قانون معاینه فنی از دو به پنج سال در مجلس افزایش یافت. در مجموع بعد از سال ۸۴ به برنامه‌های کاهش آلودگی هوای شهر‌ها کم‌توجهی شد و جلسات کمیته اجرایی کاهش آلودگی هوا نیز پس از پنج سال رکود کامل، در تهران نیز به استانداری واگذار شد که خود وظایف متعدد دیگری بر عهده دارد. ابتکار خاطرنشان می‌کند: علاوه بر این‌ها، به دلیل بی‌توجهی دولت‌های همسایه و منطقه به آبخیزداری و مدیریت سرزمین، گرد و غبار گسترده شهرهای کشور از جنوب‌غربی تا تهران را دربرگرفت و به معضل آلودگی هوا دامن زد. این درحالی است که برنامه‌های کاهش آلودگی هوای تهران و مکزیکوسیتی مشابه هم بوده اما در ایران به شکست منتهی شد و در مکزیکوسیتی موفقیت به دنبال داشت! ابتکار می‌گوید: در مکزیک با وجود رقابت‌های جدی در تغییر ترکیب پارلمان و حداقل دو دوره انتخابات ریاست‌جمهوری با دولت‌های متفاوت، همگی به برنامه‌ها و قوانین مصوب پایبند ماندند. به نظر می‌رسد در مکزیک قرار بر این شد که هر دولتی بر سر کار بیاید ادامه‌دهنده راه قبلی باشد و اجرای برنامه‌های ملی را یا با جدیت تداوم بخشد یا در همان جهت بازنگری منطقی و اصولی انجام دهد اما در ایران خیر. در مکزیکوسیتی هیچ معجزه‌ای جز همدلی و وفاق ملی احزاب متنوع برای تضمین آینده بهتر و توسعه کشور اتفاق نیفتاد. دولت‌ها با جهت‌گیری سیاسی مختلف آمدند و مانند مسابقه دو امدادی، کار را از قبلی تحویل گرفته و جلو رفتند. آنجا برنامه ملی توسعه را که حاصل هزاران نفرساعت نظر و کار کارشناسی بود، رها نکردند. سیاستمداران و صاحب‌منصبان مکزیکی، اجرای دقیق و هماهنگ قانون را بدون هرگونه گسست، انقطاع و بریدگی دنبال کردند و در نتیجه جواب گرفتند.