دسته‌بندی موضوعی آیات مرتبط با جنگ احد
در چندین آیه از قرآن کریم به وقایع این نبرد اشاره شده و البته اشاره قرآن نه به مسائل نظامی و... بلکه به درس‌های این غزوه بزرگ است. آیاتی که در شان این قصه نازل شده چند قسمت‌اند که به اختصار به کلیتی از آنها اشاره می‌نماییم.
در برخی آیات شکست بعضی از مسلمانان بیان شده و اینکه عده‌ای تصمیم گرفتند برگردند؛ ولی برنگشتند و خدای تعالی از ایشان دستگیری کرد.
لحن تعدادی از آیات همراه با تندی و عتاب است و در شأن آنهایی نازل شده که رسول اکرم(ص) به مجرد شنیدن یکسری اخبار کذب و جوسازی تنها گذاشته و از میدان نبرد گریختند.
بعضی دیگر از آیات به عکس دسته قبلی به تعریف و ستایش از مجاهدانی می‌پردازد که قبل از این واقعه و در کوران جنگ به شهادت رسیدند و در این مسیر از هیچ گونه پایمردی و جانفشانی دریغ نکردند.
آیات دیگر به ستایش بیشتر از گروهی دیگر اشاره دارد. گروهی که هرچند در نبرد به شهادت نرسیدند؛ ولی در امتحان سخت‌تری با بصیرت و استقامت سربلند شدند. گروهی که تا انتهای جنگ در کنار حضرت ایستادند و دست از مقاومت برنداشتند.
شرح مختصر آیات 121 تا 129 سوره آل عمران
آیات 121 تا 129 سوره آل عمران از آیاتی است که کاملا به حوادث جنگ احد اشاره دارد. در آیه 122 ضمن اشاره به طایفه ترسو و بد دل که قصد فرار از جنگ را داشتند به موضوع دلداری از آنها می‌پردازد و در انتها راز موفقیت تمام جوامع مسلمان در طول تاریخ بیان می‌دارد: «همیشه باید اهل ایمان به خدا توکل کنند تا دلدار و نیرومند باشند.»
با نگاهی به تفاسیر در می‌یابیم که قبایل «بنوسلمه» از قبیله اوس و «بنوحارثه» از قبیله خزرج، تصمیم گرفتند که از شرکت در جنگ اُحد خوددارى کنند. دلیل سستى آنها نیز اولا ترس از قوای دشمن بود و ثانیا ناراحتى از اینکه چرا در مقام مشورت به رأى ما توجه نشد و به جاى دامنه اُحد، در شهر سنگر نگرفته‌اند. این آیه نشان می‌دهد که اگر در جبهه داخلی و در بین نیروهای خودی عناصر سست و واداده در برابر دشمن باشند خود بزرگترین خطر محسوب می‌شود. البته یگانه داروی این سستی و وادادگی هم توکل بر خداست: «وعلى اللّه فلیتوکّل المؤمنون».
در آیه 123 به یاری خداوند در جنگ بدر اشاره می‌شود. می‌فرماید: «و به حقیقت خداوند شما را در جنگ بدر یاری کرد و غلبه بر دشمن داد با آنکه شما از هر جهت در مقابل دشمن ضعیف بودید، پس راه خداپرستی و تقوا پیش گیرید باشد که شکر نعمت‌های او به جای آرید.» در حقیقت این آیه بیان می‌کند که برای مقابله با دشمن چشمتان به دنبال سلاح و ادوات نظامی نباشد؛ بلکه بایستی قبل از هرچیز ایمان خود را تقویت کنید و مومنین در جنگ بدر نمونه کامل انسان‌های متوکل و با ایمان هستند. این آیه درس و خطابی برای مسلمانان طول تاریخ است که می‌فرماید: شما که در بدر نصرت خدا را دیدید، چرا در اُحد به فکر سستى افتادید؟!
نزول پنج هزار فرشته
آیه 124 ماجرای امداد سه هزار فرشته از مسلمانان را بیان می‌دارد. و سپس در آیه 125 راه و علت نزول این فرشتگان را مشخص می‌کند. در این آیه بسیار مهم دو راز امداد ملائکه و نصرت الهی مشخص می‌گردد. می‌فرماید راه غلبه بر دشمن و دریافت یاری از سوی خداوند متعال دو امر است: صبر و مقاومت به اضافه پرهیزکاری و تقوا. جالب اینجاست که در آیه قبل، سخن از نزول سه هزار فرشته امدادرسان بود و در این آیه، سخن از پنج هزار فرشته مخصوص و این در صورتِ صبر و تقواى رزمندگان است. همراهی مقاومت و تقوا نشان می‌دهد مقاومت همراه با تقوا ارزش دارد وگرنه لجاجت و یکدندگى است.
سیمای کلی جنگ احد
در سال دوم هجری کفار قریش هفتاد کشته در جنگ بدر دادند. ابوسفیان گفت بر مردگان گریه نکنید تا عقدهها خالى نشود و کینهها باقى بماند. سال بعد، کفار مکه با سه هزار سوار و دو هزار پیاده و تجهیزات کامل به قصد جنگ با مسلمین به سوى مدینه حرکت کردند. عباس، عموی پیامبر(ص)، ماجرا را برای حضرت در نامه‌ای شرح داد.
رسول اکرم(ص) جلسه‌ای تشکیل داده و در خصوص مسائل پیش رو نظرخواهی کردند. دو نظریه مطرح شد: ماندن در شهر و سنگرگرفتن و خروج از شهر و مبارزه. نظر دوم -با وجود تمایل حضرت به ماندن در شهر- تصویب شد. دامنه کوه احد برای اردوگاه تعیین گردید. فرمانده این جنگ شخص رسول خدا(ص) بودند. پیامبر نماز صبح را با هفتصد نفر در احد اقامه کردند و عبداللّه بن جبیر را با پنجاه نفر از تیراندازان ماهر، مأمور حفظ دهانه حسّاس کوه قرار داده و سفارش فرمودند که هرگز این منطقه را خالى نکنید. در طرف مقابل نیز ابوسفیان نیز خالدبن ولید را همراه با دویست نفر سرباز مأمور نمود تا هرگاه نگهبانان از دهانه کوه غفلت نمایند، از پشت سر به سپاه اسلام حمله ور شوند. جنگ که شروع شد، مسلمانان با یک حمله سریع لشگر قریش را درهم شکستند و سپاه کفر پا به فرار گذاشته و مسلمانان آنها را تعقیب نمودند. بعضى از مسلمانان به خیال شکست قطعى کفّار سرگرم جمع‌آورى غنائم شدند و نگهبانانِ دهانه کوه نیز برخلاف سفارشات اکید حضرت و به طمع جمع‌آورى غنائم، منطقه تحت حفاظت خود را رها کردند. در این هنگام خالدبن ولید با دویست نفر سپاه خود که در کمین بودند، از فرصت استفاده نموده و از پشت به سپاه اسلام حمله کردند. با این بی تدبیری بزرگ ورق برگشت و مسلمین محاصره شدند. شایعه شهادت پیامبر هم مزید بر علت شد تا برخی پا به فرار بگذارند. حمزه سیدالشهداء عموی بزرگوار پیامبر نیز شهید شد. تنها عده قلیلی همچون پروانه گرد حضرت باقی ماندند. نقش مولی الموحدین حضرت علی(ع) در این جنگ از همه پررنگ‌تر بود؛ به نحوى که شمشیر آن حضرت شکست و پیامبر شمشیر خود را که ذوالفقار نام داشت به آن حضرت داد. جراحات فراوانی بر امیرمومنان وارد شد که بالغ بر شصت زخم برشمردند و همین مسئله سبب شد تا امام صادق(ع) فرمود: «پیامبر اکرم صلى الله علیه وآله جبرئیل را در میان زمین و آسمان دید که مىگوید: «لا فتى الاّ على لاسیف الاّ ذوالفقار».
اثر منفی عمل روی ایمان و ایمان روی عمل
شاید بتوان به جرات ادعا کرد یکی از زیباترین تحلیل‌ها از درس‌های جنگ احد را مقام معظم رهبری بیان فرموده‌اند. معظم له در خصوص اثر اشتباه و بی‌بصیرتی آن پنجاه نفری که تنگه کوه را خالی کردند چنین بیان می‌دارند:
«آن 50 نفری که دچار نفرین و شکوه همه مسلمان‌ها در طول این 14 قرن شدند، مسلمان بودند؛ اصحاب پیغمبر بودند؛ خیلی از آنها در جنگ بدر شرکت کرده بودند؛ مردمان بدی نبودند؛ اما همینها دچار آن آفت شدند... موجب شدند که مقدار زیادی از خون‌های پاک بر زمین ریخته شود؛ خونی مثل خون حمزه سیدالشهداء بر زمین ریخته شد؛ پیغمبر زخم خورد و حکومت اسلام و نظام نوپای اسلامی دچار تزلزل شد؛ به خاطر کوتاهی این 50 نفر. قرآن درباره این 50 نفر می‌فرماید «ان الذین تولوا منکم یوم التقی الجمعان انما استزلهم الشیطان ببعض ما کسبوا» (سوره آل عمران آیه 155) یعنی کاری که اینها کردند، نتیجه اشتباهات و لغزش‌هایی بود که قبل از این کرده بودند. هر لغزشی به نوبه خود لغزش‌های دیگری را بر انسان تحمیل می‌کند؛ یعنی پایه ایمان را سست می‌کند و سستی ایمان، تأثیر سوء خودش را در عمل بعدی ما میگذارد... اثر منفی عمل روی ایمان و ایمان روی عمل، نتیجهاش شکست جنگ احد می‌شود؛ نتیجهاش عقب رفتهای گوناگون دیگر می‌شود؛ نتیجهاش این می‌شود که 50 سال بعد از هجرت پیغمبر و 40 سال بعد از وفات آن حضرت، نوه او - یعنی امام حسین(ع) - در مقابل حکومت جانشین پیغمبر قرار میگیرد و با آن وضع فجیع به شهادت میرسد. من یک وقت گفتم اینها عبرت‌های تاریخ است؛ فراتر از درس است.»
(بیانات در تاریخ ۱۳۸۳/۰۸/۲۰)
