روی همین اصل فقها متفقند بر اینکه مصرف بی رویه و زیاده روی حرام است. امام خمینی(ره) این گونه فرموده اند: «زیاده روی به نحو غیر متعارف حرام است و چنانچه موجب اتلاف و ضرر باشد، موجب ضمان است.»

آثار سوء باور نکردنی

اسراف جزء حرام هایی است که در آیات بسیار زیادی از قرآن به آن اشاره شده و آثار منفی فراوانی بر آن مترتب است.

از جمله دوری از محبت خداوند: «بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید، همانا خداوند اسراف کاران را دوست نمی دارد.» (اعراف؛ 31)

از جمله دیگر آثار سوء این گناه عظیم موارد ذیل است:

- محرومیت از هدایت الهی (سوره مومن آیه 28)

- محرومیت از همراهی پیامبر اکرم (ص) (سوره کهف، آیه 28)

- محرومیت از مقام بندگی خداوند (سوره فرقان، آیه 63 و 67)

همچنین سبب غضب خداوند، گمراهی، نا امیدی، تکذیب انبیا و رهبران الهی، درماندگی، فساد در زمین، حسرت و پشیمانی، گناه و فحشا، قحطی و گرسنگی، زندگی سخت، زیبا پنداشتن زشتی ها، کوری در قیامت، عذاب دنیوی، ورود در آتش جهنّم، هلاکت و برادری با شیاطین خواهد شد. تمام این موارد یک به یک در آیات کتاب الهی ذکر شده اند و هرکدام تفسیر مختص به خود را خواهند داشت که در این مجال نمی گنجد.

جالب آنکه این گناه نابخشودنی آثار زیانبارش تنها مربوط به زندگی پس از مرگ نخواهد بود و در همین دنیا گریبان انسان را می گیرد و این وعده ایست که در آیات مختلف قرآن داده شده است. برای مثال نا امیدی، درماندگی، حسرت و پشیمانی، قحطی و گرسنگی، زندگی سخت و عذاب دنیوی، وعده هایی اند که در قرآن به مسرفان داده شده و همگی مربوط به همین زندگی دنیوی هستند.

کبیره ای در کنار شرک!

از طرف دیگر در روایت بسیار زیادی نیز به موضوع زیاده روی در مصرف و حاصل آن که گناه اسراف است اشاره شده و جزء کبائر گناهان شمرده می شود.

امام صادق (ع) فرمود: «و الکبائر محّرمه و هی الشرک بالله... و الاسراف و التبذیر... گناهان کبیره از محرمات الهی است که عبارتند از: شرک بالله... اسراف و تبذیر...»

برخی از آثار زیاده روی در مصرف و اسراف در روایات به این شرح است: تنبلی در اطاعت خداوند، نابودی سرمایه، فقر (روایات در این باره فراوان است)، قساوت قلب، منشأ دردها، محرومیت از تیز هوشی، مستجاب نشدن دعا، محرومیت از پند‌پذیری، از زمره جاهلان شدن و خواری و ذلّت در آخرت و نزد خدا. البته موارد دیگری نیز در روایت یافت می شوند و اینها بخشی از آثاری است که در روایت فراوان به آن اشاره شده است.

البته ذکر این نکته ضرورت دارد که مراد از اسراف، در آیات قرآن و سخنان اهل بیت (ع) فقط بُعد اقتصادی آن نیست بلکه به معنای وسیع آن که هر نوع تجاوز از حد اعتدال در همه امور چه مسایل اقتصادی و چه اخلاقی و غیر آن را شامل می شود.

چگونه مقابله نماییم؟

برای دوری از این عادت ناپسند که آثار سوء دنیوی و اخروی فراوانی برای ما خواهد داشت مهمترین عامل توجه به آثار و نتایج است. وقتی انسان بداند که عاقبت رفتارش چه خواهد بود قطعاً به تدریج آن عادت و رفتار زشت را ترک خواهد کرد. البته این منوط به توجه عمیق و تفکر در آیات و روایت وارده است نه مطالعه ظاهری و گذشتن از آن.

اما راه های مکملی هم در این مسیر وجود خواهند داشت که به برخی اشاره می نماییم.

- نقطه مقابل

برای مبارزه با این رفتار یکی از روش های مناسب بهره گیری از مبارزه معکوس است! به این صورت که نقطه مقابل و عکس این گناه را بشناسیم. اعتدال و
میانه روی، نقطه مقابل اسراف و زیاده روی است. همیشه در مصرف و حتی در همه امور، اعتدال گرایی و پرهیز از افراط و تفریط را مد نظر داشته باشیم. اسلام، همانطور که همگان را به تلاش فراوان در عرصه تولید توصیه می کند، به قناعت در عرصه مصرف نیز فرا می خواند.

- عاقلانه رفتار کنیم!

در هنگام عمل و خصوصاً در مواقع مصرف ببینیم معیار عقل چیست؟ اول تامل و تفکر کنیم و بعد برای خودمان با الگوهای معقول، برنامه مصرف معین کنیم نه اینکه به صورت «هرچه پیش آید خوش آید» عمل نماییم. الگوی مصرف باید کاملاً علمی و سنجیده باشد.

- توجه به توصیه بزرگان

حتی نیازی نیست که کسی دیندار باشد تا بخواهد به آثار سوء اسراف پی ببرد و از آن احتراز کند. با هر دین و آیینی که باشد پیامبران، بزرگان، دانشمندان و اهل علم آن کیش و مذهب به این موضوع اذعان دارند که زیاده روی، از حد گذراندن امور، تجمل پرستی و مصرف بی رویه نعمت های الهی ناپسند و زیانبار است.

ریشه یابی

هر رفتار ناپسندی ریشه در یکسری اعمال و عادت ها دارد و اسراف نیز از این منظر استثناء نیست و تا ریشه این گناه کبیره را در وجود خود شناسایی ننماییم نمی توانیم به مقابله با آن برخیزیم.

- تفاخر

در بسیاری از موارد اسراف، زیاده روی در مصرف و گذراندن حدود برای فخرفروشی است. برخی از افراد برای مطرح کردن خود در بین دوستان، آشنایان یا جامعه، با اسراف و ولخرجی و ریخت و پاش های نامعقول، در جستجوی یافتن شخصیتی کاذب برای خود هستند.

- الگوهای غلط

نه تنها اسراف که بسیاری دیگر از رفتارهای غلط ما ریشه در باورها و الگوهای نادرست دارند. الگوهایی که برخی از آن از قدیم الایام در اذهان ما جا گرفته اند و بعضی نیز از طریق رسانه ها و قهرمان های پوشالی به اذهان ما وارد شده است و هیچ کدام نه منطبق با عقلند و نه شرع. مهمترین راه مقابله با این موضوع تربیت صحیح در خانواده و مدرسه است. جوانی که در خانواده ای پرورش یافته که برای مصرف خود الگوی صحیحی نداشته اند و گرفتار اسراف و ولخرجی و زیاده روی در مصرف بوده اند، خواه ناخواه این روش را مانند دیگر رفتار خود، از والدین به ارث می برد و در رفتار و کردار و خانواده آینده و محیط اطرافش اعمال می کند؛ مگر آنکه با علم به زیان های اسراف و زیاده روی، این اخلاق خود را تغییر دهد که البته چندان ساده نیست.

- امان از وسواس!

وسواس، یک بیماری است چه خوشمان بیاید چه نیاید! حالا درصد ابتلای هر یک از ما به این بیماری چقدر است بماند. اما همین وسواس عامل اصلی اسراف و زیاده روی در مصرف در افراد بسیاری است. وسواس هم فقط در طهارت و نظافت و مصرف آب نیست. گاهی شخصی وسواس به لباس پیدا می کند و گمان
می کند همه عالم در حال نگاه کردن به او هستند در نتیجه انواعی از البسه را تهیه می کند و باز گمان می کند آنها مناسب نیستند! ناگفته نماند که اسراف در مصرف آب، عامل اصلی اش همین وسواس است.از عوامل و ریشه های فراوان دیگری نیز می شود نام برد که هر یک تاثیر به سزایی در رشد این رفتار در بین ما داشته اند. یکی از آنها خواست کشورهای استعمارگر است تا به این طریق و با ترویج مصرف گرایی کشورها را سرگرم امور پوچ کنند و به اهداف خود برسند و از طرفی محصولاتشان را نیز به سوی جوامع مصرف گرا سوق بدهند.هرچه که هست و هر علتی دارد برای جامعه ای اسلامی و خصوصاً شیعی بسیار زشت است که جزء مصرف گراترین جوامع دنیا باشد. با وجود این مقدار از توصیه در آیات و روایات دیگر جای هیچ عذر و بهانه ای برای ما باقی نمی ماند.

یادداشتی از حجت الاسلام و المسلمین سیدمحمود مرتضوی