برای انجام یک پژوهش در قرآن پس از تهیه عنوان و کلید واژه‌های تحقیق، با آنکه هیچ اشکالی ندارد که تحقیق موضوعی را به صورت مطالعه انجام بدهیم، ولی اگر بخواهیم به صحت دریافت‌ها و نتیجه گیری‌های خودمان اطمینان داشته باشیم و بتوانیم نتیجه کارمان را به دیگران نیز عرضه بکنیم، لزوماً باید سلسله‌ای از دستورالعمل‌های قراردادی را رعایت کنیم.
نسیبه پورمحمدی- برای انجام یک پژوهش در قرآن پس از تهیه عنوان و کلید واژه‌های تحقیق، با آنکه هیچ اشکالی ندارد که تحقیق موضوعی را به صورت مطالعه انجام بدهیم، ولی اگر بخواهیم به صحت دریافت‌ها و نتیجه گیری‌های خودمان اطمینان داشته باشیم و بتوانیم نتیجه کارمان را به دیگران نیز عرضه بکنیم، لزوماً باید سلسله‌ای از دستورالعمل‌های قراردادی را رعایت کنیم.
دستور العمل‌های پیشنهادی:
۱. یک دسته کاغذ یکنواخت را برای نوشتن تحقیق آماده کنید. هم چنین لازم است کاغذ‌ها را به صورت یک رو بنویسید. تاکید بر یک اندازه و یکنواخت بودن کاغذ‌ها برای اینست که به تجربه ثابت شده رعایت نکردن همین نکات جزئی و به ظاهر بی‌اهمیت، در فرآیند تحقیق باعث خستگی، سردرگمی و بی‌علاقگی محقق به ادامه کارش می‌شود.
۲. در صفحه اول، عنوان موضوع و کوششی را که احیاناً در جهت پیدا کردن کلمه یا کلمات قرآنی مربوط به موضوعتان انجام داده‌اید، بنویسید.
۳. با استفاده از کتاب المعجم المفهرس، نشانی آیاتی که کلمه یا کلید واژه‌های مورد نظرتان عینا در آن‌ها به کار رفته است را پیدا کنید.
پیش از آنکه فهرست نشانی آیات را در اوراق تحقیقتان وارد کنید، آیات را به ترتیب شماره سوره‌هایشان، از آخر به اول قرآن مرتب کنید (حتی بهتر است در مواردی که دو یا چند آیه در یک سوره دارید، آن‌ها را نیز از آخر به اول مرتب کنید). زیرا در این صورت، هم از نظم و ترتیب آسمانی بیان مطلب که مسلماً همگام با ترتیب سوره‌ها و آیات قرآن است استفاده خواهید کرد و هم ضمناً از آیات و سور ه‌های مکی به مدنی سیر خواهید کرد، و ابتدا بیان‌های مختصر‌تر و به تدریج بیان‌های مفصل‌تر را خواهید یافت.
بنابراین، در صفحه دوم تحقیقتان «فهرست مرتب شده نشانی آیات قرآنی که کلمه موضوع عیناً در آن‌ها به کار رفته است» را با همین نام و عنوان خواهید داشت.
فراموش نکنید که یک شماره ردیف، از ۱ به بعد، به این فهرست آیات که گردآوری کرده‌اید بدهید که تا آخر، شناسنامه هر آیه در تحقیق شما باشد. بنابراین، فهرست شما باید به صورت جدولی به این شکل دربیاید:
۴. بار دیگر، با مراجعه به آیه یاب قرآن، «فهرست نشانی آیات قرآنی را که کلمه موضوع به صورت کلمات هم خانواده در آ ن‌ها به کار رفته است»، از آخر قرآن به اول، مرتب کنید و به صورت جدولی مانند فهرست اولی، در صفحه سوم تحقیقتان وارد کنید. شماره ردیفی که به آیات اصلیِ این فهرست دوم می دهید، دنباله شماره ردیف آیات اصلی فهرست اول خواهد بود. در صورتی که نخواهید تحقیقتان را فرا‌تر از فهرست اول ادامه بدهید، فهرست دوم راهنمایی خواهد بود برای دیگران. ضمناً در صورتی که مایل باشید، می‌توانید از همان ابتدا به جای دو فهرست یاد شده، فقط یک فهرست تهیه کنید که هر دو دسته آیات را دربرداشته باشد.
۵. سومین فهرستی که باید تهیه کنید، «فهرست سیاق‌ها» است که به این شکل خواهد بود:
۶. آمار تعداد آیات هر فهرست را و همچنین تعداد کلماتی را که در رابطه با موضوعتان در آیات سراسر قرآن به کار رفته است، و همچنین تعداد کل آیاتی را که با توجه به فهرست سیاق‌ها در تحقیق موضوعی شما مورد بررسی قرار خواهد گرفت، در آخر آن‌ها به دست بدهید. غالباً در این آمار‌ها، نظم اعجازآمیز قرآن به صورت شگفت انگیزی جلوه می‌کند. بقیه مراحل را در شماره آینده توضیح خواهیم داد.
* توضیح مهم درباره چگونگی تقسیم قرآن مجید به ۵۵۵ واحد موضوعی:
این تقسیم از قدیم الایام به «رکوعات» مشهور بوده است. به مناسبت اینکه پیامبر اکرم(ص )بعد از سوره حمد در رکعات اول و دوم نمازهای یومیه،گاه یک سوره کوچک و‌گاه یکی از این قسمت‌ها را می‌خوانده‌اند و در بسیاری از نسخه‌های قرآن، با علامت «ع» در پایان هر قسمت مشخص شده است. در بعضی از چاپهای قرآن، در قرن اخیر، به علت عدم توجه به اهمیت تقسیم بندی، علامت آن «ع» را حذف کرده‌اند در برخی نسخه‌ها و چاپهای قرآن نیز به دلیل کم توجهی به آن، در بعضی جا‌ها گذاشته نشده یا جا به جا نهاده شده است. نیز به همین جهت است که قاریان محترم قرآن، نوعاً برای شروع و خاتمه آیاتی چند از قرآن کریم که در یک مجلس می‌خواهند بخوانند، از این فصل بندی اعجازآمیز و پُررمز و راز آیات در سوره‌های قرآنی بهره نمی‌جویند. در نتیجه بسیار می‌شود که حُسن انتخاب ندارند و قرائت آنان با وجود آنکه همه امتیازات شناخته شده را دارد، به دلیل نداشتن حُسن افتتاح و حُسن ختام، چندان که باید، نزد اهل ذوق و معرفت مقبول نمی‌افتد. این تقسیم آیات سوره‌های طولانی و نسبتاً طولانی قرآن به رکوعات، بهترین راهنمایی تشخیص «سیاق» و تعیین «محدوده» مطلب است که محققان اهل تفسیر، از جمله علامه طباطبایی، همواره بر آن تأکید داشته‌اند.
دستور العمل‌های پیشنهادی:
۱. یک دسته کاغذ یکنواخت را برای نوشتن تحقیق آماده کنید. هم چنین لازم است کاغذ‌ها را به صورت یک رو بنویسید. تاکید بر یک اندازه و یکنواخت بودن کاغذ‌ها برای اینست که به تجربه ثابت شده رعایت نکردن همین نکات جزئی و به ظاهر بی‌اهمیت، در فرآیند تحقیق باعث خستگی، سردرگمی و بی‌علاقگی محقق به ادامه کارش می‌شود.
۲. در صفحه اول، عنوان موضوع و کوششی را که احیاناً در جهت پیدا کردن کلمه یا کلمات قرآنی مربوط به موضوعتان انجام داده‌اید، بنویسید.
۳. با استفاده از کتاب المعجم المفهرس، نشانی آیاتی که کلمه یا کلید واژه‌های مورد نظرتان عینا در آن‌ها به کار رفته است را پیدا کنید.
پیش از آنکه فهرست نشانی آیات را در اوراق تحقیقتان وارد کنید، آیات را به ترتیب شماره سوره‌هایشان، از آخر به اول قرآن مرتب کنید (حتی بهتر است در مواردی که دو یا چند آیه در یک سوره دارید، آن‌ها را نیز از آخر به اول مرتب کنید). زیرا در این صورت، هم از نظم و ترتیب آسمانی بیان مطلب که مسلماً همگام با ترتیب سوره‌ها و آیات قرآن است استفاده خواهید کرد و هم ضمناً از آیات و سور ه‌های مکی به مدنی سیر خواهید کرد، و ابتدا بیان‌های مختصر‌تر و به تدریج بیان‌های مفصل‌تر را خواهید یافت.
بنابراین، در صفحه دوم تحقیقتان «فهرست مرتب شده نشانی آیات قرآنی که کلمه موضوع عیناً در آن‌ها به کار رفته است» را با همین نام و عنوان خواهید داشت.
فراموش نکنید که یک شماره ردیف، از ۱ به بعد، به این فهرست آیات که گردآوری کرده‌اید بدهید که تا آخر، شناسنامه هر آیه در تحقیق شما باشد. بنابراین، فهرست شما باید به صورت جدولی به این شکل دربیاید:
۴. بار دیگر، با مراجعه به آیه یاب قرآن، «فهرست نشانی آیات قرآنی را که کلمه موضوع به صورت کلمات هم خانواده در آ ن‌ها به کار رفته است»، از آخر قرآن به اول، مرتب کنید و به صورت جدولی مانند فهرست اولی، در صفحه سوم تحقیقتان وارد کنید. شماره ردیفی که به آیات اصلیِ این فهرست دوم می دهید، دنباله شماره ردیف آیات اصلی فهرست اول خواهد بود. در صورتی که نخواهید تحقیقتان را فرا‌تر از فهرست اول ادامه بدهید، فهرست دوم راهنمایی خواهد بود برای دیگران. ضمناً در صورتی که مایل باشید، می‌توانید از همان ابتدا به جای دو فهرست یاد شده، فقط یک فهرست تهیه کنید که هر دو دسته آیات را دربرداشته باشد.
۵. سومین فهرستی که باید تهیه کنید، «فهرست سیاق‌ها» است که به این شکل خواهد بود:
۶. آمار تعداد آیات هر فهرست را و همچنین تعداد کلماتی را که در رابطه با موضوعتان در آیات سراسر قرآن به کار رفته است، و همچنین تعداد کل آیاتی را که با توجه به فهرست سیاق‌ها در تحقیق موضوعی شما مورد بررسی قرار خواهد گرفت، در آخر آن‌ها به دست بدهید. غالباً در این آمار‌ها، نظم اعجازآمیز قرآن به صورت شگفت انگیزی جلوه می‌کند. بقیه مراحل را در شماره آینده توضیح خواهیم داد.
* توضیح مهم درباره چگونگی تقسیم قرآن مجید به ۵۵۵ واحد موضوعی:
این تقسیم از قدیم الایام به «رکوعات» مشهور بوده است. به مناسبت اینکه پیامبر اکرم(ص )بعد از سوره حمد در رکعات اول و دوم نمازهای یومیه،گاه یک سوره کوچک و‌گاه یکی از این قسمت‌ها را می‌خوانده‌اند و در بسیاری از نسخه‌های قرآن، با علامت «ع» در پایان هر قسمت مشخص شده است. در بعضی از چاپهای قرآن، در قرن اخیر، به علت عدم توجه به اهمیت تقسیم بندی، علامت آن «ع» را حذف کرده‌اند در برخی نسخه‌ها و چاپهای قرآن نیز به دلیل کم توجهی به آن، در بعضی جا‌ها گذاشته نشده یا جا به جا نهاده شده است. نیز به همین جهت است که قاریان محترم قرآن، نوعاً برای شروع و خاتمه آیاتی چند از قرآن کریم که در یک مجلس می‌خواهند بخوانند، از این فصل بندی اعجازآمیز و پُررمز و راز آیات در سوره‌های قرآنی بهره نمی‌جویند. در نتیجه بسیار می‌شود که حُسن انتخاب ندارند و قرائت آنان با وجود آنکه همه امتیازات شناخته شده را دارد، به دلیل نداشتن حُسن افتتاح و حُسن ختام، چندان که باید، نزد اهل ذوق و معرفت مقبول نمی‌افتد. این تقسیم آیات سوره‌های طولانی و نسبتاً طولانی قرآن به رکوعات، بهترین راهنمایی تشخیص «سیاق» و تعیین «محدوده» مطلب است که محققان اهل تفسیر، از جمله علامه طباطبایی، همواره بر آن تأکید داشته‌اند.
