افزایش تحریم‌های بین المللی در سالهای اخیر و مشکلات پیش آمده برای فروش نفت خام ایران به خوبی ضعف سیستمی و ساختار معیوب این بخش اقتصاد کشور را نمایان کرد. عدم تکمیل زنجیره‌های تولید در دو بخش نفت و گاز موجب شد با کاهش درآمدهای نفتی اقتصاد کشور تحت فشار قرار گیرد که اگر در تمامی این سال‌ها زنجیره تولید در بخش‌های بالادستی و پایین دستی به درستی ایجاد می‌شد امروز نه تنها به خام فروشی وابسته نبودیم که بازارهای جهانی به محصولات مختلف و متعدد ایران در دو بخش بالادستی و پایین دستی نفت و گاز وابسته بودندو این وابستگی ارزش افزوده و به دنبال آن درآمدهای بسیاری را نصیب کشور می‌کرد.
این موضوع در حوزه صنعت پتروشیمی به مراتب بیش از حوزه نفت مورد تاکید است. از همین رو است که بسیاری از کار‌شناسان معتقدند: صنعت پتروشیمی را نمی‌توان در مقیاس‌های کوچک در نظر گرفت این صنعت زمانی به سودآوری واقعی می‌رسد که زنجیره تولید در آن از بالا‌ترین قسمت تا پایین‌ترین قسمت ایجاد شود و گاز و نفت استحصال شده از مخازن در این زنجیره تولید به هزاران نوع کالا و محصول تبدیل شده و با قیمت چند صد برابر در بازار عرضه شود.
توسعه نیافتگی بخش‌های پایین دستی صنعت پتروشیمی و جدایی آن از بخش بالادستی این صنعت که در نتیجه سیاست‌هایی غلط سالهای گذشته به وقوع پیوسته است موجب شده نه تنها محصولات تولیدی کشور در حوزه پایین دستی به شدت محدود و ناچیز باشد که همین محصولات ناچیز نیز قدرت رقابت با محصولات شرکت‌های معتبر خارجی را ندارد.
فریدون رحیمی از کار‌شناسان صنعت پتروشیمی در این زمینه به «شما» می‌گوید: متاسفانه در سالیان گذشته دولت‌ها تنها به فکر تاسیس و راه اندازی مجتمع‌های بزرگ پتروشیمی بودند و به صنایع پایین دستی این صنعت توجه شایسته‌ای نشده است و به همین دلیل است که محصولات تولیدی مجتمع‌های پتروشیمی کشور که عملا در زمره مواد اولیه بسیاری از کالاهای دیگر در بخش پایین دستی هستند در کشور تولید و با حجم بسیار بالا صادر می‌شود.
وی با بیان اینکه خام فروشی تنها مختص به صنعت نفت و فروش نفت خام نیست، تاکید می‌کند: بی‌راه نیست اگر اذعان کنیم که بخش قابل توجهی از محصولات صنایع پتروشیمی کشور نیز به صورت خام از کشور صادر می‌شود و در این بخش نیز مشغول خام فروشی هستیم زیرا این محصولات در حوزه بالا دستی پتروشیمی بوده و اگر حوزه پایین دستی این صنعت در این سال‌ها توسعه می‌یافت و زنجیره تولید کامل می‌شد تمامی این محصولات صادراتی به کالا‌ها و محصولات متعدد دیگری تبدیل می‌شد که ارزش افزوده بسیار بالایی را نصیب اقتصاد کشور می‌کرد.
این کار‌شناس صنعت پتروشیمی ادامه می‌دهد: محصولات صادراتی صنعت پتروشیمی کشور تماما مواد اولیه صنایع مختلفی از قبیل رنگ و رزین، محصولات آرایشی و بهداشتی، صنایع دارویی، خودرو، پلاستیک و لوله هستند که بعد از صادر شدن به صورت کالاهای ساخته شده با قیسمت‌های چند برابر به کشور وارد می‌شوند که آمار سالیانه گمرک به خوبی بیان کننده این واقعیت است.
متاسفانه دولتی بودن بخش بالا دستی صنعت پتروشیمی کشور و واگذاری بخش پایین دستی آن به بخش خصوصی در این سال‌ها و عدم هماهنگی میان این دو بخش از سوی نهاهای متولی یکی از دلایل به وجود آمدن وضعیت کنونی است وضعیتی که به زعم برخی از کار‌شناسان جایگاه و موقعیت ایران را در این صنعت در مقایسه با کشورهای همسایه مانند حاشیه خلیج فارس پایین‌تر قرار داده است.
محمود روزبهان استاد اقتصاد در رابطه با راهبردهای برطرف کردن این ساختار معیوب و حرکت در مسیر افزایش ارزش افزوده در این صنعت معتقد است: اگر برنامه دولت یازدهم بر محور توسعه صنایع پایین‌دستی بخش پتروشیمی و ایجاد ارزش افزوده بالا‌تر در این بخش از اقتصاد ملی متمرکز است، لازم است برخی موضوعات را مد نظر قرار دهد، از جمله اینکه تحریم‌ها تهدید کشور در توسعه ارزش افزوده محسوب می‌شوند؛ چراکه نیاز به منابع مالی، نقل و انتقال‌های مالی و واردات تکنولوژی برای توسعه این اهداف ضروری است. در بخش توسعه سرمایه‌گذاری‌ها به نظر می‌رسد نیاز به حضور بخش پایین دستی در بورس و تامین مالی این شرکت‌ها از طریق بازارهای اولیه و همچنین تسهیل استفاده از منابع بانکی ضروری است. جذب سرمایه‌گذار خارجی نیز می‌تواند در دستور برنامه‌های دولت قرار گیرد؛ چراکه صنعت پتروشیمی از مزیت‌های نسبی و رقابتی قابل توجهی برخوردار بوده و انتظار سودآوری بالایی برای آن متصور است.
وی تاکید می‌کند: بر اساس برنامه ریزی‌های انجام شده مقرر شده است تا سال ١٣٩٩ شمسی یعنی پایان برنامه ششم توسعه، سهم کشورمان از تولید محصولات پتروشیمی در منطقه خاورمیانه به ۴١ درصد برسد که بر اساس این قانون در برنامه ششم توسعه، باید ۵۵ میلیون تن به ظرفیت تولید افزوده شود و ٣٣ مجتمع در طرح توسعه صنعت پتروشیمی نیز طراحی شده است که با افزوده شدن به ظرفیت فعلی، قرار است ایران به یک قطب بزرگ پتروشیمی در سطح منطقه تبدیل شود، این در حالی است که هم اکنون سهم ایران در تولید محصولات پتروشیمی در خاورمیانه در حدود ۲۵ درصد کل تولید منطقه است که با اهداف تعیین شده بسیار رقم ناچیزی است.
