دستور هجرت از مکه به مدینه و تشکیل نخستین جامعه اسلامی از کجا نشات گرفت؟
یکی از دشوارترین مراحل دوران حیات رسول خدا، سیزده سال ابتدای نبوت ایشان است که این مدت را در سرزمین مکه سپری کرد. رسول خدا و کسانی که به آن حضرت ایمان آوردند، سخت‌ترین دوران خود را در مکه گذراندند و تنها رسالت پیامبر در این دوران، ابلاغ وحی الهی و دعوت به اسلام و تنها وظیفه مسلمانان، ایمان به توحید و نبوت آخرین پیامبر آسمانی بود؛ چرا که هنوز دستور الهی برای تشکیل حکومت به حضرت ابلاغ نشده بود.
زنان قبل از این هجرت اعتقادی- سیاسی چگونه در بسترسازی این مهم نقش‌آفرینی می‌کردند؟
در روزهای آغاز پیدایش اسلام می‌توان به جرات گفت زنان از پیشگامان عرصه ایمان به حساب می‌آمدند؛ به طور مثال به نقل از همه مورخان، حضرت خدیجه نخستین کسی بود که به رسول خدا ایمان آورد و اولین شهیدان در راه اسلام، پدر و مادر عمار؛ «یاسر» و «سمیه» بودند البته زنان دیگری هم بودند که به خاطر اسلام آوردنشان، شکنجه‌های فراوانی را متحمل شدند و حتی گاهی به واسطه زنان، اسلام به خانه‌های برخی از بزرگان مشرکین هم نفوذ کرد و دختر ولید بن مغیره همسر صفوان بن امیه و ام حکیم همسر عکرمه بن ابی جهل در همان محیط شرک‌آمیز و خانواده کفر آلود به دین اسلام ایمان آورده بودند. بعد از آشکار شدن رسالت پیامبر و شدت‌گرفتن آزار کفار، برای رهایی از این وضع، پیامبر اکرم مقدمات اولین هجرت مسلمانان به «حبشه» را فراهم کرد که در میان اولین مهاجران، تعدادی از زنان مسلمان، مانند اسماء بنت عمیس همسر جعفر طیار، ام سلمه همسر ابوسلمه، و سهله همسر ابوحذیفه نیز حضور داشتند. این بانوان برای نخستین بار توانستند در کنار جعفر طیار پیام اسلام را به سرزمین حبشه و پادشاه آن برسانند و در حقیقت حضور مؤثر خود را به عنوان یک مبلغ سیاسی- عقیدتی در اولین مهاجرت اسلام اثبات کنند.
آیا می‌توان گفت در دومین هجرت مسلمان که همان هجرت به مدینه است، زنان جزء پیشگامان این حرکت به حساب می‌آمدند؟
بله؛ بعد از آنکه آثار و نتایج مثبت مهاجرت اول مشاهده شد، پیامبر خدا مسلمانان را آماده حرکت بزرگ‌تری کرد، حرکتی که باعث تشکیل حکومت نبوی شد و بهترین منطقه برای این مهاجرت مدینه به حساب می‌آمد؛ زیرا مردم مدینه از جنگ‌ها و خونریزی‌های پیاپی به‌ستوه آمده بودند و در سرزمین «منا» با پیامبر که مبشر صلح، امنیت و آرامش بود دست بیعت دادند. در میان این بیعت کنندگان، تعدادی زن هم حضور داشتند و با پیامبر پیمان بستند که از آن حضرت حمایت کنند. پیامبر هم بیعت همه زنان و مردان را پذیرفت و بعد از همین پیمان عقبه بود که روابط مدینه با مسلمانان مکه گسترش پیدا کرد و مدینه آماده پذیرش نو مسلمانان شد. درحقیقت، در این مقطع حضور زنان در کنار مردان مسلمان نشان از اهمیت مسئله برای شخص پیامبر دارد و از همین رو است که زنان در جامعه اسلامی به‌عنوان یک هویت مستقل به حساب می‌آیند که در امور مختلف می‌توانند تصمیم‌گیری و تصمیم سازی کنند.
در تاریخ اسلام کدام زن به عنوان طلایه‌دار هجرت به مدینه شناخته می‌شود؟
همان‌طور که گفتیم بسترهای لازم برای مهاجرت مسلمانان به مدینه مهیا شد و عده‌ای از مسلمانان قبل از پیامبر، راه مدینه را در پیش گرفتند که خانواده ابوسلمه از جمله این مسلمانان بودند. ام سلمه که خود در این ماجرا به عنوان یک ناظر بصیر حضور داشته است می‌گوید: افراد قبیله از هجرت ما با خبر شدند و به تعقیب ما آمدند و مرا همراه فرزندم سلمه، به قبیله برگرداندند و همسرم ابوسلمه تنهایی به مدینه مهاجرت کرد و مرا به مکه برگرداندند. بستگان همسرم که از قبیله دیگری بودند، وقتی از این ماجرا باخبر شدند، فرزند خردسالم را از من جدا کردند. حدود یک سال در فراق همسر و فرزندم اشک ریختم و گریه کردم تا سرانجام فرزندم را به من برگرداندند و من و سلمه، با شتری که داشتیم، راه مدینه را با ترس از اینکه مبادا دوباره اسیر کفار مکه شویم، طی کردیم، این مسئله گواه ایثار و گذشت زنان در راه تشکیل حکومت نبوی است. البته این زنان شجاع بعد از تشکیل حکومت نیز رشادت‌های بسیاری کردند زنانی که بعضاً از کسانی بودند که با پیامبر بیعت کرده و تا پای جانشان بر سر عهد و پیمان خود ایستادگی کردند.
بعد از بیعت زنان و سپس روی‌دادن هجرت زنان مدینه چه کردند؟
بعد از آنکه پیامبر به مدینه وارد شدند زنان این شهر که انتظار حضور پیامبر را داشتند، استقبال بی سابقه‌ای از ایشان کردند، سردادن شعارها و سرودهایی که هنوز بعد از گذشت سال‌ها مضامینش وجود دارد، نشان از این حضور تاریخ ساز دارد آن‌ها حتی بعد از استقرار حکومت نبوی از حمایت پیامبر و آیین اسلام دست نکشیدند؛ به طور مثال گرچه حضور زنان در میدان‌های جنگ واجب نشده بود، اما آن‌ها مهم‌ترین عامل حضور رزمندگان در عرصه جهاد به شمار می‌رفتند؛ زیرا همسران، برادران و فرزندان خود را آماده جنگ می‌کردند یا همچنین در غزوه «احد» زنان زیادی برای کمک به مجاهدان شرکت داشتند و با رساندن آب و غذا و شستن لباس‌ها یا پرستاری مجروحان، به سپاه اسلام یاری می‌رساندند؛ بانوانی مانند حضرت فاطمه زهرا(سلام الله علیها) نیز در این بین نقش بی‌بدیلی را ایفا کردند یا هند همسر عمرو بن جموح، هنگامی که دید جان رسول خدا به خطر افتاده، به فرزندش دستور می‌دهد تا برخیزد و به جنگ کفار برود؛ درحقیقت زنان تمام قد از حیثیت حکومت نوپای نبوی حمایت مادی و معنوی کردند.
درپایان از لزوم بازخوانی حوادث این چنینی برای ما بگویید؟
ما نمی‌توانیم از حضور مؤثر زنان در وقایع تاریخ اسلام چشم پوشی کنیم، بازخوانی این حوادث و چرایی نقش‌آفرینی زنان در هجرت و مانند آن نباید هرگز مختصر به مناسبت‌های تقویمی و تاریخی شود؛ بلکه نگاه چندباره به این وقایع می‌تواند الگوی مناسب را فراروی جامعه زنان مسلمان قرار دهد؛ زیرا جامعه‌ای که می‌خواهد در عصر ظهور ان‌شاالله بسترهای مناسب را برای تشکیل حکومت جهانی مهیا کند در وهله اول باید از الگوهای اصیل خود بهره ببرد.