بشریت در روزگار کنونی هر روز بر صنایع و پیشرفت‌ها و ابزارآلات رفاه در زندگی می‌افزاید، لکن هرچه بیشتر بر دانش خویش افزون می‌کند درد‌هایش را درمان یافته نمی‌بیند. بشر، گمشده‌اش را در صنایع پیشرفته جستجو می‌کند حال آنکه ایراد و ضعف کارش در جای دیگری است. دانش‌های طبیعی و تجربی بدون آنچه پیامبران برای ما به ارمغان آورده‌اند دارویی برای آلام انسان‌ها نیست.
وقتی به کمیت پیشرفت‌ها می‌نگریم از این کره خاکی هم گذر کرده و به سیارات دیگر و اعماق زمین و آسمان رسیده ولی هنوز نتوانسته حتی همان بندهای کهنه را از پایش باز کند؛ بندِ غرور، بند نخوت، بند خشم، بند شهوت، بند کینه و....
بشریت، امروز به دنبال این است تا دنیا را به دهکده جهانی تبدیل کند، اما فارغ از اینکه این ایده چه تبعاتی در پی دارد، هیچ وقت به این فکر نکرده که جهان را مملوّ از انسانیت کند! نیاز به جهان انسانی بسیار بیشتر از دهکده جهانی است ولی چه کسی به این درد حقیقی می‌اندیشد!؟
گفتگوی تمدن‌ها ایده خوبی بود ولی صداقت در گفتگو بسیار مهم‌تر است! آنقدری که به آزادی بیان اندیشیده‌ایم چند صدم و حتی هزارم آن هم به بیان انسانی و کلام الهی نیندیشیده‌ایم! امروز تهمت زدن یا نزدن، دروغ گفتن یا نگفتن، آبرو بردن یا نبردن و مصادیقی از این دست مهم نیستند، بشر امروزی دنبال مخاطب بیشتر و بیشتر دیده شدن به هر قیمتی است، ولو به قیمت تجارت دنیا و آخرت!
پر بیراه نیست اگر بگوییم انسان قرن بیستم راه گم کرده و به کج‌راهه می‌رود. او باید به دنبال «خودِ حقیقی»اش برود ولی افسوس که که نمی‌داند چه می‌خواهد و همین نادانی او را تا ابد الدهر در جهل مرکّب نگاه خواهد داشت. فقط آنهایی از این دام می‌رهند که به حبل الله المتین تمسک کنند و از این طریق راه و چاه خویش را بشناسند و از راه خودسازی به خود‌شناسی برسند. نیاز امروز همه ما، اعم از خواص و عوام، رئیس و مرئوس، عالم و عامی و همه و همه خودسازی است و تا این صفت را در خویش تقویت ننماییم به خود‌شناسی نمی‌رسیم و آن‌کس که خود را نشناسد هرچه کند راه به جایی نبرد.
اگر خودسازی نکرده باشیم پا به هر عرصه‌ای بگذاریم به گودال انحراف خواهیم افتاد. مگر می‌شود فعالیت صحیح فرهنگی کرد و خودسازی نکرد؟ مگر می‌شود سیاست مداری خودش را نساخته و نشناخته باشد و بتواند در برابر قدرت‌های شرق و غرب بایستد؟ مگر می‌شود انتظار اسلامی کردن اقتصاد از کسی داشت که این خصائل را در خود ایجاد و تقویت ننموده باشد؟
اگر دنیای کنونی هرچه می‌کند به در بسته می‌خورد و نمی‌داند مشکل اصلی‌اش کجاست، اسلام درمان آن را بیان کرده است. اسلام می‌گوید انسان در هر دوره و زمانی هم باشد باید به خود‌شناسی برسد تا آرامش واقعی را لمس کند، ولی این خود‌شناسی را از چه راهی باید کسب نمود؟ تنها از طریق خودسازی و بس! اصلاً همه مفاهیم ارزشی در زیر سایه این دو مفهوم یعنی خود‌شناسی و خودسازی هستند که معنا پیدا می‌کنند. وگرنه آزادی و استقلال وغیره برای بشری که خود زندانی امیال خویش است چه مفهومی خواهد داشت!؟
اهمیت خودسازی در آیات و روایات
قرآن کریم به موضوع خودسازی و تزکیه به بیان‌های متعددی اشاره دارد از جمله اینکه فلاح و رستگاری فرد تزکیه کننده را حتمی می‌داند:
«قدافلح من تزکّی؛ رستگار شد آنکه تزکیه کرد.» (اعلی، آیه ۱۴)
یا در آیات نهم و دهم سوره شمس نیز به این موضوع می‌پردازد:
«قد افلح من زکّی‌ها؛ و قد خاب من دسیّ‌ها؛ قطعاً رستگار شد آن کس که نفس خود را تزکیه کرد و زیان دید آن کس که نفس را آلوده ساخت.»
در همین زمینه روایات بسیار زیادی نیز وجود دارند که به مساله خودسازی، تربیت نفس و تزکیه پرداخته‌اند. از جمله:
حضرت على علیه السلام فرمود: «در شگفتم از کسى که در پى یافتن گمشده خویش مى گردد، در حالى که «خود» را گم کرده و در پى یافتن «خویش» نیست!» و آن حضرت در جای دیگری فرموده‌اند: «براستی پروا از خدا، داروی درد دل‌های شما، مایه بینایی و درمان کوردلی شما، شفای بیماری پیکر شما، مایه صلاح تباهی دل‌های شما، سبب پاکی آلودگی درون شما و زدودن غبار مزاحم در برابر دیدگان شما، مایه آرامش ناآرامی و اضطراب سینه‌های شما و روشنی سیاهی ظلمت شماست.»
امام صادق علیه السلام به مردى چنین توصیه فرمود: «به یقین، تو را طبیب خودت قرار داده‌اند، درد و مرض را بر تو بیان کرده‌اند و نشانه هاى سلامتى را هم به تو آموخته‌اند و داروى درد را هم به تو راهنمایى کرده‌اند، پس بنگر که چگونه به سعادت خود مى پردازى (و به خودت مى رسى!)» و باز فرموده‌اند: «از خودت براى خودت بهره بگیر، از خودت در دوره تندرستى پیش از بیمارى؛ ودر دوره توانایى پیش از ناتوانى و در زندگى قبل از مرگ، بهره بگیر.»
امام راحل (ره) به نقش با اهمیت خودسازی بار‌ها و بار‌ها تاکید داشتند:
«اساساً اسلام براى سازندگى آمده است. و نظر اسلام به ساختن انسان است. جهاد براى سازندگى. سازندگى انسان خودش را، مقدّم بر همه جهادها است. این است که رسول اکرم «جهاد اکبر» فرموده‌اند. جهادى بس بزرگ است و مشکل. و همه فضیلت‌ها دنبال آن جهاد است. جهاد اکبر است؛ جهادى است که با نفْس طاغوتى خودش انسان انجام مىدهد.»
رایحه رحمت الهی را از دست ندهیم
روایت داریم که نسیم هدایت و رایحه رحمت الهی در برخی ایام و لحظات عمر بر ما می‌وزد و کسی که به دنبال هدایت است نباید این فرصت‌ها را از دست بدهد. این سه ماه پیش رو از جمله زمان‌هایی است که نسیم رحمت الهی بیش از روزهای معمولی می‌وزد و باران رحمت الهی بیش از دیگر ایام بر جهان هستی می‌بارد.
محدث قمی (ره) می‌گوید: «بدانکه این ماه و ماه شعبان و ماه رمضان در شرافت تمام‌اند، و روایت بسیار در فضیلت آنها وارد شده، بلکه از حضرت رسول صلی الله علیه و آله روایت شده که رجب ماه بزرگ خداست و ماهی در حرمت و فضیلت به آن نمی‌رسد.»
در برخی روایات، رجب را ماه خدا نامیده‌اند و شعبان را ماه رسولش و ماه مبارک رمضان را ماه امت رسول الله؛ در بعضی دیگر نیز رجب را ماه ولایت، شعبان را ماه نبوت و ماه مبارک رمضان را ماه خدای تعالی برشمرده‌اند. در کتاب آداب الصلوه امام خمینی (ره) در این زمینه چنین آمده است:
«شیخ عارف شاه آبادی رحمه الله می‌فرمودند که شهادت به ولایت در شهادت به رسالت منطوی است، زیرا که ولایت باطن رسالت است و نویسنده گوید: که در شهادت به الوهیت، شهادتین، منطوی است جمعا و در شهادت به رسالت، آن دو شهادت نیز منطوی است، چنانچه در شهادت به ولایت آن دو شهادت دیگر منطوی است و الحمد لله اولا وآخر.»
درباره اهمیت ماه رجب سخن بسیار رفته است لکن تنها همین نکته در این رابطه کافی است که بدانیم تنها در کتاب شریف بحارالانوار علامه مجلسی (ره) چهل روایت گرانبها در فضیلت و اهمیت این ماه با عظمت نقل شده است.
در این ایام چه کنیم؟
درروایات گوناگون، اعمال مختلفی برای این ماه برشمرده‌اند که البته هیچ عملی به اندازه طلب غفران در آن اهمیت ندارد تا جایی که رجب را «شهر الاستغفار» نامیده‌اند. پیغمبر اکرم (ص) نیز در خصوص اهمیت بیداری در شب‌های این ماه شریف به فرشته داعی اشاره نموده‌اند که هر شب تا صبح به دعوت مردم به عبادت و ذکر الهی مشغول است. صدقه و کمک به مستمندان نیز از اعمال سفارش شده در این ایام است. دعا و نیایش، خودسازی، نماز و استغفار و آمرزش، زیارت و دیدار اولیای الهی، تهذیب اخلاق و رفتار، پاکی جسم و جان، ماه ذکر توحید و تسبیح و تحمید، بیعت و صلوات بر پیامبر و خاندان پاک او، اعتکاف، روزه داری و احسان و نیکوکاری و... از دیگر اعمال پسندیده در این ماه هستند.
آنچه در ورای همه این اعمال ظاهری از اهمیت برخوردار است رسیدن به همان خودسازی و تهذیب است. باید با برنامه ریزی مشخص و دقیق به ریشه کن نمودن رذائل و خوی‌های ناپسند از وجود خویش پرداخت و بعد با صفای بیشتری پا به ماه شعبان گذاشت. آنجا نیز به کسب فضائل حسنه همت گماشت. اگر از دو مرحله تخلیه و تحلیه با موفقیت عبور نماییم آنگاه به منزلگاه تجلیه در ماه مبارک رمضان نائل می‌شویم و از انوار باری تعالی بهره کافی را خواهیم برد.
برنامه‌ای برای خودسازی
عرفا برای خودسازی دو راه متصورند یکی اینکه نزد استاد بروی و دیگر اینکه استاد نباشد و انسان بخواهد خود این مسیر را طی نماید. امام خمینی (ره) در دو کتاب ارزشمند شرح حدیث جنود عقل و جهل و شرح چهل حدیث به نکاتی در خصوص خودسازی بدون دسترسی به استاد اشاره داشته‌اند که به اختصار به بخش‌هایی از آن اشاره می‌شود.
«حال فرض را بر این بگیریم که در زمان حاضر، استادی کامل که سالک را به مقصد راهنمایی کند پیدا نشد یا اینکه سالک از یافتن چنین استادی مأیوس شد. اگر او مشتاق به خودسازی و لقاءالله باشد وظیفه‌اش چیست و چه باید بکند؟ بهترین راه تفکر و غور در احادیث معصومین (علیهم السلام) و عمل به آنهاست زیرا دستورات علمای سلوک هم چیزی غیر از فرمایشات ائمه اطهار نیست و نیز تتّبع و تأمل در آثار و فرمایشات به جا مانده از عارفان بالله و سالکان واصل که تحقیق در احوالات و فرمایشات اینان نیز خود راهگشای بسیاری مسائل و مشکلات خواهد بود.»
در پایان نیز به برخی از بندهای دستورالعمل اخلاقی امام راحل به انجمن اسلامی دانشجویان در اوایل انقلاب اشاره می‌نماییم:
- نمازهای یومیه را در پنج وعده بخوانید و نماز شب را حتما بپای دارید.
- اوقات خواب خود را کم کنید و بیشتر قرآن بخوانید (بویژه سورۀ مزّمّل).
- راس ساعت مقرر که بیدار می‌شوید، دیگر نخوابید.
- روزهای دوشنبه و پنجشنبه را روزه بگیرید.
- کم خوری را پیشه کنید.
- در مجالس و میهمانیهای باشکوه که فقرا به آن راه ندارند، شرکت نکنید و خود نیز چنین مجالسی نداشته باشید.
- برای عهد و پیمان اهمیت فوق العاده قائل باشید.
- به تهیدستان انفاق کنید.
- از مواضع تهمت دوری کنید.
- دل به دنیا نبندید و آن را بر دستور خدا ترجیح ندهید.
- از نظر مادّی به پایین‌تر از خود و از نظر معنوی به اولیاء الله بنگرید.
- کار نیک خود را فراموش کنید و گناهان گذشته خود را به یاد بیاورید.
- زیاد صحبت نکنید و دعا‌ها را زیاد بخوانید (بخصوص دعای روز سه شنبه را).
- اول هر ماه، خرج یک روز خود را صدقه بدهید.
- به ورزش بخصوص کوهنوردی و شنا اهمیت بدهید.
- از اخبار روز مسلمین و جهان با خبر شوید (هر روز حداقل یک بار اخبار کامل را بشنوید).
- بیشتر مطالعه کنید.
- صبح‌ها سعی کنید دعای عهد بخوانید، چون در سرنوشت دخالت دارد.
