مهدی تیماجی- در اهمیت مسجد همین بس که خداوند می‌فرماید من کره زمین را که خلق کردم، ابتدا مسجدالحرام را برای عبادت قرار دادم؛ «إِنَّ أَوَّلَ بَیْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ لَلَّذِی بِبَکَّهَ مُبَارَکًا وَ هُدًی لِّلْعَالَمِینَ» (آل عمران، ۹۶). درباره اهمیت بناى مسجد احادیث فراوانى از سوی اهل بیت و اهل سنت رسیده است که اهمیت فوق العاده این کار را نشان مى دهد. از پیامبر (ص) چنین نقل شده که: «من بنى مسجدا و لو کمفحص قطاه بنى الله له بیتا فى الجنه؛ کسى که مسجدى بنا کند هر چند به اندازه لانه مرغى بوده باشد، خداوند خانه اى در بهشت براى او بنا خواهد ساخت.» همچنین رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) در اهمیت مسجد فرمودند: «برای مساجد مردمی است که از شدت علاقه و توجه به مسجد، گویی مانند میخ‌های کوبنده به مسجدند، ملائکه همنشین آنانند، چون غایب شوند، از آنان جستجو کنند و به هنگام بیماری از آنان عیادت کنند و به وقت حاجت به آنان کمک دهند.»
نقش مسجد در تربیت نوجوانان
امام خمینی(ره) براساس همین شناخت نیز، بار‌ها بر اهمیت اجتماع و حضور فعال در مساجد تأکید داشته و آن را موجب تقویت اسلام و نظام می‌دانستند: «مساجد باید مجتمع بشود از جوان‌ها، اگر ما بفهمیم که این اجتماعات چه فوائدی دارد و اگر بفهمیم که اجتماعاتی که اسلام برای ما دستور داده و فراهم کرده است، چه مسائل سیاسی را حل می‌کند، چه گرفتاری‌هایی را حل می‌کند، این طور بی‌حال نبودیم که مساجدمان مرکز بشود برای چند پیرزن و پیرمرد.» همچنین در سخنی دیگر می‌فرماید: «مسجد مرکز تبلیغ است، در صدر اسلام از همین مسجد‌ها جیش‌ها، ارتش‌ها راه می‌افتاده، مرکز تبلیغ احکام سیاسی- اسلامی بوده، هر وقت یک گرفتاری را طرح می‌کردند صدا می‌کردند: «الصلوه مع الجماعه» اجتماع می‌کردند، این گرفتاری را طرح می‌کردند، صحبت‌ها را می‌کردند، مسجد مرکز اجتماع سیاسی است. اجتماعات خود را هرچه بیشتر در مساجد و محافل و فضاهای باز عمومی برپا نمایید.»
تربیت عبادی کودکان اهمیت خاصی در نظام آموزشی و تربیتی اسلام دارد. تحقیقات نشان می‌دهد بسیاری از افرادی که در بزرگسالی نسبت به عبادات سستی از خود نشان می‌دهند، بی‌اعتقاد به دین و تکالیف دینی نیستند، بلکه عواملی چون بی‌توجهی یا عدم تقید والدین نسبت به انجام به موقع تکالیف عبادی، عدم ورزیدگی کودکان در انجام عبادات در کودکی و ناآگاهی آنان از فلسفه و اهمیّت عبادات، در این زمینه نقش دارند. تاکنون نظام آموزشی ما عملاً نتوانسته است این آمادگی را در دانش آموزان برای رفع این مشکل ایجاد کند. برای رفع این مشکل، ضروری است پیش از سن تکلیف، کودکان با اعمال و تکالیف عبادی، فلسفه و فواید اعمال عبادی متناسب با دوره کودکی آشنا شوند.
مسجد کانون انسان سازی
در همین ارتباط مسجد جدا از اینکه مرکزی عبادی برای مسلمانان بوده است کارکردهای دیگری را نیز شامل می‌شود که از جمله می‌توان به مباحث تربیتی در این مکان مقدس اشاره کرد؛ به ویژه برای نوجوانان که در ابتدای راه قرار دارند. به بیان دیگر بهترین مرکز برای تحقق تربیت دینی و اسلامی جوان و نوجوان، مسجد است؛ زیرا مسجد کانون انسان‌سازی است. از سوی دیگر در جامعه اسلامی، آنچه باید محور قرار بگیرد، تربیت است. اگر تربیت اصل قرار گرفت، درپی آن سیاست، اقتصاد، مدیریت، فرهنگ و آموزش جامعه نیز اصلاح خواهد شد؛ چرا که مسلما تربیت، هسته اساسی یک جامعه است. مسجد بستر مناسبی است تا جوان که عبادت و اطاعت او برای خدا دوست داشتنی است به رشد و بالندگی دست یابد. در همین ارتباط پیامبر اعظم (ص) فرمودند: «خداوند جوانى که جوانى‌اش را در اطاعت از او بگذراند دوست دارد.»
بی‌تردید مسجد به دلیل بهرهمندی از ظرفیت بالای فرهنگی، دینی و اجتماعی توانسته نقش مهمی در سازندگی اخلاقی- معنوی و صیانت دینی جوانان داشته باشد. مقام معظم رهبری در این باره فرموده‌اند: «ما باید نگران دین مردم باشیم. بهترین جا برای حفظ دین مردم، همین مساجد است.» در سال‌های پس از انقلاب شکوهمند اسلامی به ویژه در دهه اخیر، مساجد با برگزاری مراسم معنوی و روح بخشی چون اعتکاف و احیای لیالی قدر و... در کنار برنامه‌های فرهنگی دیگری توانسته در جذب نوجوانان در کنار سایر رسانه‌های مدرن دیگری موفق عمل کند.
مسجد محل همگرایی اقشار جامعه
بر اساس نظر شرع مقدس اسلام، کودکان تا به سن بلوغ نرسند، تکلیفی متوجه آنان نیست؛ اما هنگامی که به سن تکلیف می‌رسند و با مجموعه تکالیف شرعی مواجه می‌شوند، در صورت نداشتن آشنایی و آمادگی پیشین، پذیرش و انجام تکالیف دینی برای آنان دشوار می‌‌باشد و چه بسا رغبتی نسبت به اعمال عبادی از خود نشان ندهند. یکی از فلسفه‌های تعلیم تکالیف عبادی به کودکان در دوره خردسالی این است که کودکان بر اثر مداومت، انجام آن اعمال برایشان ملکه شود، تا در زمان سن تکلیف، برای آنان دشوار نباشد.
بر همین مبنا مسجد اولین پایگاه منسجم رسول اکرم (ص) پس از استقرار حکومت بود، که مرکزی برای اعمال عبادی، سیاسی، نظامی، آموزشی، رسیدگی به امور مسلمین و... بنا گردید. از این رو کارهای مهم و سرنوشت ساز جامعه در این محل صورت می‌پذیرفت. در این میان نه تنها این آموزش‌ها مختص به سن خاصی نبود، بلکه از کودک و جوان گرفته تا پیران را در گرد این میدان فرهنگی جمع کرده بود و به آموزش و پرورش آنان می‌پرداخت. در ماجرای پس از پیروزی جنگ بدر، پیامبر اکرم تصمیم گرفت اسیران را در ازای پرداخت فدیه مالی آزاد کند، عده‌ای را هم که تمکن مالی نداشتند، ولی با سواد بودند، دستور داد تا هر کدام ۱۰ پسر بچه از فرزندان انصار را به طور کامل خواندن و نوشتن بیاموزند و سپس آزاد شوند. و این آموزش‌ها در جایی غیر از مسجد نبود، که پایگاه تولید نسلی سازنده برای آینده اسلام باشد.
وقتی به سیره رفتاری پیامبر و حضرات معصومین (علیهم السلام) در مواجهه با کودکان می‌نگریم، خواهیم یافت که ایشان به دنبال تربیت دینی و جذب و چشاندن لذات خدامحوری از طفولیت برای کودکان بودند، در آن هنگام که کودکان را برای نام گذاری و تبرک خدمت رسول اکرم (ص) می‌آوردند، ایشان کودک را بر زانوان خود می‌نشاند و با عطوفت و مهربانی با او سخن می‌گفت.
یکی از روش‌های تربیت کودکان که مورد تأکید حضرات معصومان (ع) است، شرکت دادن آنان در مکان‌ها و مراسم‌های مذهبی است. شرکت دادن کودکان در مراسم مذهبی، از روش‌های مؤثر آشناسازی آنان با ارزش‌های اسلامی است؛ زیرا کودک با چشم خود صحنه‌های حضور مردم در مراکز دینی را مشاهده می‌کند و شیوه ابراز احساسات نسبت به بزرگان دین را فرامی گیرد. به ویژه، مشارکت کودک در نماز جماعت و بردن او در مسجد نقش اساسی در تربیت دینی او دارد؛ همراه بردن کودکان و نونهالان به مسجد و شرکت دادن آن‌ها در نماز جماعت، از یک سو این صحنه‌ها را جذاب‌تر می‌کند و از سوی دیگر، تصویر این منظره‌ها را در ذهن آنان زنده نگه می‌دارد و موجب تشویق آن‌ها به برپایی برنامه‌های دینی و به ویژه، نماز جمعه و جماعت می‌شود.
پیامبر (ص) خود و اصحاب نیز کودکان خود را به مسجد می‌آوردند. نه تنها کودکان سه ساله، بلکه زنان اصحاب، با بچه‌های شیرخواره خود در نمازهای جماعت حاضر می‌شده‌اند. با مطالعه در منابع اصیل روایی و سیره نورانی
پیامبر(ص) به روشنی در می‌یابیم که آن حضرت حتّی در یک مورد بر آنان یا بر والدین آن‌ها نهیب نزد یا نسبت به آوردن کودکانشان به مسجد اعتراض نفرمودند، بلکه برعکس، عکس العمل‌هایی که حاکی از تشویق و رضایت است از جانب آن حضرت مشاهده می‌شود. در روایتی از ابن عمر چنین آمده است: «پیامبر (ص) را دیدم که در منبر برای مردم سخنرانی می‌فرمود. ناگهان حسن (ع) در خروج از مسجد پایش لغزید و به زمین افتاد، حضرت سراسیمه از منبر پایین آمد، مردم او را گرفته به حضرتش دادند، «فرمود: خدا بکشد شیطان را، واقعاً فرزند موجب آزمایش است، به خدا قسم هیچ متوجه پایین آمدن از منبر نشدم تا اینکه او را به من رساندند.»
همچنین نقل شده است شبی پیامبر نماز عشا به جا می‌آوردند و
سجده ای بسیار دراز به جا آورند. پس از پایان نماز، علت را از ایشان پرسیدند، پیامبر فرمودند: «پسرم حسن بر پشتم سوار بود، و ناراحت بودم که پیاده اش کنم». رسول خدا در حدیث دیگری نیز می فرمایند: «من به نماز می ایستم و می خواهم تا آن را طولانی سازم. پس، گریه کودکی را می شنوم. و چون خوش نمی دارم که بر مادر او سخت گیری کنم، نماز را کوتاه تر برگزار می کنم».
سیره رسول الله(ص) در جذب کودکان به مسجد
پیامبر علاوه بر عطوفت و مهربانى به کودکان مسجدى، آنان را به انحاء مختلف تشویق و ترغیب می‌کردند. امام حسن می‌فرمایند: «نماز ظهر یا عصر مى خواندم؛ همین که حضرت نماز را سلام دادن به ما فرمودند: بر جایتان بمانید و آنگاه براى تقسیم ظرف حلوایى در میان نمازگزاران از جابرخاستند و به هر کدام مقدارى حلوا می‌خوراندند تا اینکه به من رسیدند؛ من کودک بودم، آن حضرت قدرى حلوا به من خوراندند، سپس فرمودند باز هم بدهم؟ عرض کردم آرى، آن حضرت به خاطر خردسال بودنم باز هم مقدارى به من خورانیدند و بدین حال بودند تا آنکه به همگان حلوا خوراندند».
با مطالعه در سیره نورانى پیامبر درس هاى مهمّى درباره چگونگی برخورد درست با کودکان و نوجوانان می‌توان آموخت. آن حضرت نه تنها مهرورزی و محبت به کودکان را در محور رفتار خود با ایشان قرار داده بود، بلکه شخصیت انسانى و قابل ا حترامى را برای آنان قائل بود و این در سیره حضرت رسول مشهود بود.
مسجد؛ نوجوانان؛ جنگ نرم
بدون تردید در برهه کنونی دشمنان انقلاب اسلامی تمام توان خود را به میدان آورده‌اند تا بتوانند انقلاب اسلامی را از مسیر اصلی خود در قالب جنگ نرم فرهنگی منحرف کنند و در این میان نمی‌توان به راحتی از کنار نقش و جایگاه مسجد عبور کرد. در این میان نوجوانان که سرمایه‌های معنوی نظام اسلامی هستند برای مصمون ماندن از هجمه فرهنگی غرب باید به فضای امن سپرده شوند تا کمتر در معرض خطر انحراف قرار گیرند و در این میان مسجد بهترین مکان در این زمینه است. از همین روی گام اول در تأثیرگذاری مسجد بر کودکان، نحوه جذب آنان به‌وسیله برنامه‌های مختلف فرهنگی و از همه مهم‌تر برخوردهای سالم و صمیمانه بزرگترها است. وقتی در سیره پیامبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) دقت می‌کنیم، می‌بینیم که این بزرگواران در برخورد با کودکان و امر بزرگ تربیت آنان با چه حساسیتی رفتار می‌کرده‌اند. راه‌های متعددی برای جذب کودکان به مسجد وجود دارد. ابتدا باید توجه داشت که کودک را به رسمیت بشناسیم؛ چرا که وقتی کودکان ببینند بزرگسالان برای او احترام ویژه‌ای در مسجد قائل هستند، ارتباطشان را با مسجد بیشتر می‌کنند. گاهی برخورد بزرگترها با کودکان در مسجد به گونه‌ای است که باعث طردشدن آنان از مسجد و فعالیت سازنده در آنجا می‌شود. مسجد به عنوان مهم‌ترین پایگاه برای جذب کودکان، نقش بسزایی در تقویت ایمان و روحیه معنوی آنان دارد؛ البته به این شرط که محیط مسجد نیز برای کودک جذاب و بانشاط باشد.