با توجه به در پیش بودن ایام عرفه و عید قربان، چه کنیم که بتوانیم حداکثر بهره را از این روزهای بافضیلت ببریم؟
حدیث معروفی از امیرالمؤمنین در این رابطه هست که می فرماید: «من عرف نفسه، فقد عرف ربّه» هرکس به شناخت صحیحی از خود برسد به راستی که توانسته است خدای خودش را بشناسد برای اینکه بتوانیم از ایام عرفه و عید قربان نهایت بهره برداری را بکنیم باید سه کار و سه مرحله را که سلسله وار هستند طی کنیم. یکی قبل از روز عرفه است، یکی در روز عرفه و یکی هم در روز عید قربان.
قدم اول همان فرمایش مولاست که باید بتوانیم به شناخت درست و صحیح ودقیقی از خویشتن برسیم. مقام «عرف نفسه» مقامی است که هر کسی موفق به رسیدن به آن نمی شود.
این جمله را زیاد شنیده ایم که باید به خودشناسی رسید اما چگونه می توان به این مرتبه دست یافت؟
اساتید معرفت شناسی و اخلاق در این خصوص بحثی دارند تحت عنوان «خودشناسی برای خوسازی» اینکه باید در وجود خود و خلقت خویشتن تفکر کنیم که من چه ویژگی هایی دارم؟ چشم انداز وجودی ام تا کجاست؟ چه مسیری را باید طی کنم؟ در واقع باید به پاسخ همان سؤال معروف رسید که زکجا آمده ام آمدنم بهر چه بود؟ به کجا می روم آخر ننمایی وطنم.
بایستی با تامل و تفکر و شناخت به مرتبه درک استعدادهای وجودی مان برسیم. بدانیم که اگر از ظرفیت های درونی بسیاری که خداوند به ما هدیه کرده بهره نبریم چه حقیر از دنیا خواهیم رفت. این ذهن فعال، این روحیات لطیف و همه این توانمندی ها و قوای عظیم انسانی که در وجود من نهفته است باید شناخته شود. وقتی همه این ها را مد نظر قرار دادیم کم کم به خودشناسی خواهیم رسید. وقتی بدانیم چه سرمایه عظیمی در وجودمان هست به تحرک واداشته می شویم. وگرنه در صورت غفلت به همین خوردن و و گشت و گذار و مادیات بسنده می کنم و دچار سکون می شوم. مرغ باغ ملکوتم نیم از عالم خاک، چند روزی قفسی ساخته اند از بدنم. یعنی باید فهمید و پذیرفت که تعلق اصلی ما این دنیای فانی نباید باشد، ما به عالم بالاتری تعلق داریم.
اهل معرفت می گویند انسان مقیاس کوچکی از همه اتفاقات درون عالم است. لذا ثمره بحث خودشناسی ایجاد تحرک است. کسی که به خودشناسی برسد دیگر حاضر نیست حتی یک ثانیه از عمرش به بطالت بگذرد.
از این خودشناسی چگونه به خداشناسی می رسیم؟
مطابق آیه قران کریم که می فرماید: «نفخت فیه من روحی» در واقع انسان مقیاسی بسیار کوچک از پروردگار است. وجود ما آینه ای ایست برای شناخت عظمت پروردگار. لذا کسی که به خوشناسی رسید مطابق فرمایش امیرالمؤمنین (ع) به خداشناسی می رسد. اینکه روز عرفه را عرفه نامیدند یکی از فلسفه هایش همین است که عرفه روز شناخت است. کسی که خود را شناخته حالا آمده تا در روز عرفه خدای خویش را بشناسد. بعضی اهل معرفت عرفه را به صورت «عَرَفَهُ» می خوانند «یعنی شناخت خدا را»؛ پس این شد مرتبه دوم.
و اما مرتبه سوم کدامست؟ کسی که به شناخت خدا رسید در قبال آن شناخت، در روز عید قربان همه نفسانیات خودش را قربانی خدا می کند. پس سیر سه گانه اینگونه شد که ابتدا خود را بشناسیم، سپس در روز عرفه خداشناسی ظهور پیدا کند و دست آخر در روز عید قربان همه نفسانیت و همه حجاب هایی که جلوی معرفت ما را می گیرند قربانی کنیم.
این قربانی کردن در واقع نمادی از رفع حجاب های ظلمت به حساب می آید؟
بله همین طور است. حاجی ها به حسب ظاهر تکلیف حج را باید انجام بدهند و قربانی کنند، اما در حقیقت فلسفله اصلی قربانی این است که شخص به شکرانه معرفتی که در رو عرفه بدست آورده همه آنچه را که باعث کم شدن این معرفت می شود یا در راه کسب معارف والاتر مزاحم و سد راهش است قربانی می کند. برای همین است که این روز، یکی از چهار عید بزرگ مسلمین به حساب می آید. (عید جمعه، غدیر، فطر و قربان) شخص به این درجه از شعور و آگاهی و معرفت رسیده که همه چیز را قربانی راه سعادت می کند و این یک ترقی و پیشرفت بزرگ است و به همین سبب این روز عید شمرده شده است.
می شود اینطور بیان کرد که این دو رو نمادی است برای همه روزهای سال؟ یعنی هر روزی که توانستیم به شناخت و معرفت برسیم و سپس از گناه دوری کنیم و رذایل را قربانی نماییم مطابق روایات عید محسوب می شود؟
در روایات داریم که هرکس دو روزش مساوی باشد از ما نیست. این روایات در واقع به همان سیر الی الله که اشاره شد تاکید دارند. یعنی نباید صبر کرد تا یک روز عرفه و قربانی بیاید تا ما دنبال معرفت و قربانی کردن نفسانیات باشیم. باید هر روز این اتفاق در زندگی ما بیفتد تازه نه به صورت برابر! چون در روایت داریم که نباید امروز و دیروز ما برابر باشد لذا بایستی هر روز بیشتر از روز قبل به خودشناسی و خداشناسی برسیم. اینکه حضرت امیر (ع) فرمود «کلّ یومٍ لا یعصی الله فهو عیدٌ» اشاره به همین موضوع دارد.
پس باید تلاش کنیم هر روز برای ما عرفه باشد و هر روز موفق به قربانی کردن نفسانیات شویم تا همه ایام برایمان عید باشد.
دقیقاً همینطور است. یک بحث بسیار جالب هم در این خصوص مطرح می شود که اسلام بر خلاف آنچه تبلیغ می کنند دینی است که به شادی اهمیت عجیبی می دهد. یعنی اصلاً معارف دین ما طوری طراحی شده اند که اسلام جز به شادی مومن راضی نمی شود! آنهم نه شادی کاذب و زودگذر بلکه شادی حقیقی. چرا؟ چون اسلام می خواهد با دستوراتش ما را به سمتی ببرد که از گناه و معصیت فاصله بگیریم و بتوانیم در حد اعلای آن همه ایام سالمان را مبدل به عید کنیم.
اینکه می گویند «هر شب شب قدر است اگر قدر بدانیم» ناظر به همین موضوع است. اهل معنا می گویند طوری برنامه ریزی کن که هر شبت شب قدر باشد و هر روزت روز شناخت خدا و روز عرفه؛ پس عرفه و قربان دو روز نیستند، دو نمادند برای تمام ایام سال. ائمه بهترین ها را برای ما می خواستند لذا می فرمایند: «کسی که دو روزش مساوی باشد از ما نیست»، یا «سی که امروزش از دیروزش بدتر باشد مغبون است.» پس ما هم نباید به کم راضی شویم.
این ادعیه وارده مثل دعای عرفه تاثیرشان در خودشناسی است؟
متن ادعیه جزو مقدمات کارند. باید مضامین دعای عرفه قبل از آمدن این روز در وجود ما ملکه شده باشد. روز عرفه کأنه این مضامین به دل نشسته و آن روز دیگر زمان خلوت انس و معرفت و دلدادگی عاشق و معشوق است. لذاست که در مفاتیح می خوانیم شیخ عباس قمی می نویسد حضرت ابی عبدالله (ع) با آن سن و سال کل دعا را ایستاده می خواند و باز می نویسد که در طول دعا حضرت به پهنای صورت اشک می ریزد. این همان دلدادگی عاشق و معشوق است که محصول همان مقدمه خودشناسی و خداشناسی است.
دعای عرفه دعایی است با مضامین عالی و زیبا، حیف نیست تنها این دعا را محدود به یک روز کنیم؟ حتی دربراه ستیر دعاها هم همینطور است. مثلاً چه اشکالی دارد مناجات شعبانیه را در طول سال بخوانیم؟ مناجاتی که حضرت آقا می فرمود امام (ره) بیش از همه ادعیه دوست داشت.
اینجا دو بحث وجود دارد. یکی اینکه خود معصومین این ادعیه را مشخصاً برای روز و ایام خاصی توصیه فرموده اند. اما نکته دیگر این است که علمای اخلاق مضمون این ادعیه را از جمله دعای عرفه و همچنین مناجایت شعبانیه را برای طول سال توصیه کرده اند که نسبت به آنها پایبندی داشته باشیم. پس از لحاظ مضمون این دعاها برای طول سال نافعند.عرفه هم همینطور مشخصا توصیه ولی مضمون
در واقع تاکید خاص برای روز خاص شده، ولی برای طول سال سفارش به مضمون گشته است؟
بله باید مراقب بود آن روز خاص را از دست نداد. لذا می بینیم گفته اند اگر مومن در شب قدر به دلش مراجعه کرد و احساس کرد که بخشیده نشده تنها راهش عرفه است. عرفه از سه جهت توصیه شده، هم مکان آن یعنی صحرای عرفات، هم خود روز عرفه و هم دعای خاص که از حضرت سیدالشهداء(ع) وارد شده است.
