فرج اللهی
اندیشه، آیینه‌ای صاف و روشن است (که پایان کار در آن دیده می‌شود)، عبرت گرفتن از حوادث روزگار و بیم دهنده‌ای خیراندیش است. تفکر واندیشه گزینه‌ای است که همه ملت‌ها آن را برای پیشرفت و کمال بشر لازم و ضروری می‌دانند.
صاحبان فکر را می‌توان به سه قسم تقسیم کرد:
۱. تفکر در مادیات و تکنیک؛ که این طرز تفکر را به دو نوع می‌توان تصور کرد:
الف: مانند کسانی که فقط به فکر مسائل مادی هستند و تنها در این فکرند که از آسمان و زمین، و آنچه در آن‌ها هست، چگونه به نفع خود استفاده کنند.
۲. تفکر در معنویات تنها؛ مانند ارباب کلیسا، مخصوصا قبل از رنسانس اروپا که هر گونه تفکر در مادیات و صنعت و تمدن را نفی کرده و آن را مایه کفر می‌دانستند.
۳. تفکر در هر دو مورد؛ و این طرز تفکر از آموزه‌های اسلام و قرآن است خداوند به این نوع تفکر دستور داده، دو گزینه اول و دوم را تخطئه می‌کند.
صاحبان فکر را می‌توان به سه قسم تقسیم کرد:
۱. تفکر در مادیات و تکنیک؛ که این طرز تفکر را به دو نوع می‌توان تصور کرد:
الف: مانند کسانی که فقط به فکر مسائل مادی هستند و تنها در این فکرند که از آسمان و زمین، و آنچه در آن‌ها هست، چگونه به نفع خود استفاده کنند.
۲. تفکر در معنویات تنها؛ مانند ارباب کلیسا، مخصوصا قبل از رنسانس اروپا که هر گونه تفکر در مادیات و صنعت و تمدن را نفی کرده و آن را مایه کفر می‌دانستند.
۳. تفکر در هر دو مورد؛ و این طرز تفکر از آموزه‌های اسلام و قرآن است خداوند به این نوع تفکر دستور داده، دو گزینه اول و دوم را تخطئه می‌کند.
تفکر از نظر قرآن
در قرآن مجید در سوره‌های مختلف هفده بار دستور به تفکر و اندیشه داده شده است زیرا آیات قرآن تنها به خاطر خواندن و گوش کردن نیست، بلکه برای درک کردن و اندیشه و فهم مردم است. آیاتی که بشر را به تفکر در آفرینش دعوت می‌کند، معمولا پس از بیان احکام و نعمتهای آسمانی و زمینی که خداوند در اختیار انسان قرار داده، آمده است. گاهی پس از بیان حلال و حرام ، و گاهی پس از اشاره به آفرینش خود انسان (۱)، مخصوصا پس از اشاره به آفرینش آسمان و زمین و آنچه در آنهاست که از بزرگ‌ترین نشانه‌های قدرت خدا و پیش چشم انسان قرار دارد. ما به عنوان مثال بعضی از این آیات را می‌آوریم: «مسلما در آفرینش آسمان‌ها و زمین و آمد و رفت شب و روز، نشانه‌های (روشنی) برای صاحبان خرد و عقل است» (۲). همچنین می‌فرماید: «او آنچه در آسمان‌ها و زمین است، همه را مسخر شما ساخته، در این، نشانه‌های مهمی است برای کسانی که اهل فکرند» (۳).که از این تعبیر دو موضوع استفاده می‌شود: نخست اینکه انسان با اینکه مامور است در برابر خدا و پیامبران تسلیم شود، در عین حال موظف است این اطاعت را با فکر و اندیشه انجام دهد نه اینکه کورکورانه و بدون فکر پیروی کند. دیگر اینکه نباید انسان تنها در جهان ماده یا معنی بیاندیشد، بلکه باید هر دو را مورد اندیشه و فکر قرار دهد و برای تامین نیازمندیهای روح و تکامل و پیشرفت هر دو تلاش کند که دنیا و آخرت باهم مربوطند و ویرانی یکی در ویرانی دیگری اثر می‌کند.
«یاد خدا»، مکمل فکر بشر
اگر روزی از ترس حاکمان کلیسا‌ها و سایر مکتب‌ها اندیشمندان نمی‌توانستند اظهار نظر کنند و مانند داوینچی و دیگران نظریات خود را مخفیانه، بر روی کاغذ‌تر می‌نوشتند، قرآن مجید خود، مردم را به تفکر و اندیشه و یاد خدا دعوت می‌کند و «ذکر و یاد خدا» را مکمل «فکر بشر» می‌داند و دستور به تفکر در امر دنیا و آخرت هر دو می‌دهد و می‌فرماید: «خردمندان، خدا را در حال ایستاده و نشسته و آنگاه که بر پهلو خوابیده‌اند، یاد می‌کنند، و در اسرار آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند و می‌گویند: خدایا این را بیهوده نیافریده‌ای» (۴).. کسانی که عقل و خرد سالم دارند، همیشه سرگرم ذکر و یاد خدا بوده و در مورد جهان هستی و مخلوقات خداوند تفکر و تدبر می‌نمایند چرا که ذکر و یاد خدا باعث روشنی ذهن و تفکر در باره آفرینش می‌گردد، مرحوم علامه طباطبائی در معنی «ذکر» می‌فرمایند: «تذکر یعنی انتقال دهنده و متوجه کننده ذهن به دلیل چیزی، برای نتیجه گیری» (۵). اما اینکه در آیه مزبور نخست به ذکر و یاد خدا اشاره شده و سپس به تفکر و تدبر، گویا بیانگر این نکته است که تنها یادآوری خدا کافی نیست، بلکه باید همراه با تفکر و اندیشه باشد تا نتیجه بخش باشد. به این ترتیب قرآن مردم را به تفکر در آفرینش خود انسان و جهان دعوت می‌نماید که هرکس به اندازه استعداد خود از دریای بی‌کران و بی‌پایان جهان هستی بهره‌مند گردد. گرچه همه آیات قرآن به خاطر کلام خدا بودن، حائز اهمیت هستند ولی در پنج آیه قرآن (آیه ۱۹۰ تا ۱۹۴ سوره آل عمران) (۶) که مجموعه‌ای از معارف دینی و آمیخته با لحن مناجات می‌باشد، در خور توجه بیشتری است. در احادیث و روایات هم اهمیت خاصی به این آیات داده شده است. چنانکه در روایتی از علی (ع) نقل شده که پیامبر هرگاه برای نماز شب برمی خاست، نخست مسواک می‌زد و سپس نظری به آسمان می‌افکند و آنگاه این آیات را زمزمه می‌کرد (۷). همچنین آن حضرت (ع) در اهمیت فکر می‌فرمایند: «الفکر مرآه صافیه، و الاعتبار منذر ناصح». «اندیشه، آیینه‌ای صاف و روشن است (که پایان کار در آن دیده می‌شود) و عبرت گرفتن (از روزگار) بیم دهنده‌ای خیراندیش است » (۸)
«یاد خدا»، مکمل فکر بشر
اگر روزی از ترس حاکمان کلیسا‌ها و سایر مکتب‌ها اندیشمندان نمی‌توانستند اظهار نظر کنند و مانند داوینچی و دیگران نظریات خود را مخفیانه، بر روی کاغذ‌تر می‌نوشتند، قرآن مجید خود، مردم را به تفکر و اندیشه و یاد خدا دعوت می‌کند و «ذکر و یاد خدا» را مکمل «فکر بشر» می‌داند و دستور به تفکر در امر دنیا و آخرت هر دو می‌دهد و می‌فرماید: «خردمندان، خدا را در حال ایستاده و نشسته و آنگاه که بر پهلو خوابیده‌اند، یاد می‌کنند، و در اسرار آفرینش آسمان‌ها و زمین می‌اندیشند و می‌گویند: خدایا این را بیهوده نیافریده‌ای» (۴).. کسانی که عقل و خرد سالم دارند، همیشه سرگرم ذکر و یاد خدا بوده و در مورد جهان هستی و مخلوقات خداوند تفکر و تدبر می‌نمایند چرا که ذکر و یاد خدا باعث روشنی ذهن و تفکر در باره آفرینش می‌گردد، مرحوم علامه طباطبائی در معنی «ذکر» می‌فرمایند: «تذکر یعنی انتقال دهنده و متوجه کننده ذهن به دلیل چیزی، برای نتیجه گیری» (۵). اما اینکه در آیه مزبور نخست به ذکر و یاد خدا اشاره شده و سپس به تفکر و تدبر، گویا بیانگر این نکته است که تنها یادآوری خدا کافی نیست، بلکه باید همراه با تفکر و اندیشه باشد تا نتیجه بخش باشد. به این ترتیب قرآن مردم را به تفکر در آفرینش خود انسان و جهان دعوت می‌نماید که هرکس به اندازه استعداد خود از دریای بی‌کران و بی‌پایان جهان هستی بهره‌مند گردد. گرچه همه آیات قرآن به خاطر کلام خدا بودن، حائز اهمیت هستند ولی در پنج آیه قرآن (آیه ۱۹۰ تا ۱۹۴ سوره آل عمران) (۶) که مجموعه‌ای از معارف دینی و آمیخته با لحن مناجات می‌باشد، در خور توجه بیشتری است. در احادیث و روایات هم اهمیت خاصی به این آیات داده شده است. چنانکه در روایتی از علی (ع) نقل شده که پیامبر هرگاه برای نماز شب برمی خاست، نخست مسواک می‌زد و سپس نظری به آسمان می‌افکند و آنگاه این آیات را زمزمه می‌کرد (۷). همچنین آن حضرت (ع) در اهمیت فکر می‌فرمایند: «الفکر مرآه صافیه، و الاعتبار منذر ناصح». «اندیشه، آیینه‌ای صاف و روشن است (که پایان کار در آن دیده می‌شود) و عبرت گرفتن (از روزگار) بیم دهنده‌ای خیراندیش است » (۸)
*پاورقی‌ها در دفتر نشریه موجود است
