«بحث آزاد کار خوبی است، من موافقم با بحث آزاد؛ از اول هم موافق بودم. این نکته اول که بحث آزاد را ما رد نمی‌کنیم بلکه استقبال هم می‌کنیم. مبتکر بحث آزاد اجتماعی امام جواد صلوات‌الله‌علیه است. البته قبل از امام جواد هم در زمان ائمه بحث زیاد می‌شد، اما اینی‌که حالا بنشینند جمعا صحبت کنند امام جواد (ع) اول بار این کار را کردند. «۰۲/۰۳/۱۳۶۰»
از دوره امام باقر (ع) شرایط برای ائمه متفاوت شد تا جایی که امام باقر و امام صادق علیهما السلام نه تنها نواده رسول الله و امام، بلکه به عنوان علمای بزرگ و دانشمندان دین شناخته می‌شدند. لذا نه تنها مسلمانان بلکه حتی غیر مسلمین نیز در این دوران نزد ائمه می‌آمدند.
در دوره امام رضا (ع) این مناظرات و گفتگو‌ها به بهترین شرایط رسید چرا که مامون خودش به این بحث‌ها علاقه داشت و جلساتی را در خراسان تشکیل می‌داد.
دوران امام جواد (ع) دارای ویژگیهای خاصی بود. از طرفی از دوران امام باقر (ع) به بعد دیگر عده‌ای از اصحاب به صورت تخصصی به مباحث فقهی اشتغال پیدا کردند، لذا کم کم صاحب نظرانی در عرصه فقه شکوفا شدند حال آنکه قبل از آن اغلب مسلمانان در کنار سایر اشتغالات خود به مباحث علمی می‌پرداختند و عالم دینی به این معنا نبود. از طرفی با ترجمه شدن آثار اسلامی به زبان‌های دیگر که به نهضت ترجمه شهرت دارد، علمای سایر ادیان نیز برای گفتگو و مباحثه و مناظره نزد ائمه می‌آمدند. نکته مهم دیگر این بود که امام جواد (ع) در این شرایط که علمای بزرگ اسلامی و غیر اسلامی برای گفتگو و بحث‌های آزاد آمادگی داشتند به امامت رسید ولی در چه سنی؟ حدود هشت سالگی؛ یعنی یک کودک در برابر علمای عرب و عجم. لذا وقتی کودک هشت ساله‌ای پاسخ‌های دقیق فقهی بزرگان را بدهد این اثر بیشتری خواهد داشت. چرا که بر مخالفان امامت روشن می‌شد که این جایگاه، الهی است چرا که یک کودک بجز با عنایت خداوند علم لدنّی نمی‌توانست به چنین قدرت علمی‌ای دست یابد.
در این شرایط یعنی بعد از شهادت امام رضا (ع)، حالا عده‌ای که در مناظرات مغلوب امام شده بودند با خود گمان کردند که لااقل جوادالائمه هشت ساله را مقهور می‌کنیم. از جمله این افراد یحیی بن اکثم بود که می‌خواست با غلبه فکری بر حضرت، امامت شیعه را خدشه دار کند.
در یک نمونه از مناظراتی که با این پیش زمینه فکری تشکیل شد، همه علمای طراز اول جمع شدند و یحیی بن اکثم که بزرگ‌تر آن‌ها بود قرار شد امام را محک بزند. او هم به جای طرح سوال فقهی سخت، سوال ساده‌ای را پرسید تا به نوعی امام را به صورت مودبانه کوچک کند. پرسید اگر کسی در حال احرام حج شکاری بکشد حکمش چیست؟ پاسخ امام جواد (ع) به قدری زیبا و همراه با فروعات فقهی دقیق بود که گفته‌اند هنوز هم که هنوز است در فقه اهل سنت پاسخ بسیاری از این فروعات استخراج نشده! حضرت فرمود: در حل کشته یا در حرم؟ عالم به حرمت بوده یا جاهل؟ از عمد کشته یا اشتباه؟ آزاد بوده یا غلام؟ صغیر بوده یا کبیر؟ اولین صید او بوده یا بیشتر؟ صید از پرندگان بوده یا نه؟ کوچک بوده یا بزرگ؟ شخص مُحرم بر این عمل اصرار دارد یا پشیمان شده؟ شب این عمل را انجام داده یا روز؟ احرام عمره بوده یا احرام حج؟ و... یحیی بن اکثم دانست که امام به جزئیاتی علم دارد که او اصلاً به فکرش هم خطور نکره بود، لذا متوجه شدند که تیرشان به سنگ خورده و جلسه را تمام کردند. باز مناظره‌ای با علمای اهل سنت تشکیل دادند. درباره خلفا و فضایل آن‌ها سوال شد. امروز اگر این اتفاق بخواهد بیفتاد بسیاری مخالفت می‌کنند و اگر هم جلسه‌ای با این محتوا تشکیل شود، اغلب به تنش خواهد انجامید و فضای پذیرش حق و سخن درست جای خود را به فضای لجاجت و مقابله به مثل می‌دهد. اما ادب امام جواد (ع) و سیره حضرت در این مناظرات می‌تواند درسی برای ما باشد. امام ابتدا از خلفا با احترام یاد کردند یعنی به عقاید طرف مقابل احترام گذاشتند. بعد هم برخی صفات خوب آن‌ها را بیان کردند. سپس به جای اینکه با شدت روایت را ردّ کنند یا بگویند که این روایت از اصل جعلی و ساختگی است فرمودند: «در خصوص این حدیث کمی باید با تردید و تامل سخن بگوییم.» در واقع حضرت در سه مرحله کاملاً فضا را از حالت تنش آفرین و لجاجت گونه و متعصبانه خارج نمودند تا غبار‌ها کنار برود و در چنین فضایی است که انسان
آزاد اندیش می‌تواند حق و باطل را تمییز بدهد. این‌ها نکات ریز و در عین حال مهمی است. حضرت نه تنها خودشان تند نمی‌شدند، بلکه طوری جلسات مناظره را اداره می‌نمودند و برخورد ایشان به گونه‌ای بود که اجازه این کار را از طرف مقابل هم می‌گرفت. امام با دقت سخن طرف مقابل را گوش می‌کردند. حتی اگر کسی برای فهم موضوع نمی‌آمد و عناد داشت باز هم رفتار ایشان به قدری بزرگوارانه بود که آن شخص معاند هم پاسخ خود را می‌گرفت و هم شیفته سیره امام می‌شد. اتفاقاً این جذبه اخلاقی تاثیر بسیار بیشتری نسبت به مباحث علمی دارد. وقتی کسی با این شرایط جذب رفتار حضرت می‌شد مطمئناً در سایر مباحث علمی و فقهی هم از امام پیروی می‌کرد. این نوع شیوه مناظره با این خصوصیات ویژه است که رهبر انقلاب آن را مناظرات نظیف می‌نامند: «اولین کسی بود که به‌طور علنی بحث آزاد را بنیان‌گذاری کرد. در محضر مأمون عباسی با علما و داعیه‌داران و مدعیان و موجهان درباره دقیق‌ترین مسائل حرف زد و استدلال کرد و حقانیت سخن خود را ثابت کرد. بحث آزاد میراث اسلامی ماست. بحث آزاد در زمان ائمه هدی رایج بوده است و در زمان امام جواد بوسیله آن امام بزرگوار با آن شکل نظیف انجام گرفته است.»
