مهدی رشیدی مهرآبادی
«اصلاح» در اندیشه دینی به معنای تصحیح خطاهایی است که در اندیشه دینداران در خصوص برخی موضوعات دینی وجود دارد، هرچند که در اصل جهت و سمت دین بر خطا نیستند. سید جمال الدین بن سید صفدر بن سیدعلی مصلحی بود که از سر درد برخاست و تنها قصدش نجات جهان اسلام بود و در این راه، از همه چیز گذشت. او که نسبش به حسین بن علی (ع) می رسد، همچون جد خود عمل نمود؛ هرچند در راه هدف احیاگرانه خود، متحمل زحمات فراوانی شد و در این راه تهمت های فراوانی به وی زده شد، اما هیچ گاه از هدف اصلی خود باز نایستاد. دل مشغولی اولیه و اصلی سید جمال بیداری ویکپارچگی مسلمانان در برابر نفوذ غرب بود.

تفکر و اندیشه سید جمال الدین اسدآبادی
سید جمال، پس از کسب آموزه‌های لازم در زمینه‌های علوم اسلامی، در حوزه‌های دینی ایران و عراق، و آگاهی‌های مورد نیاز یک مصلح اجتماعی و فعال سیاسی، به تحقیق و بررسی پرداخت و برای پیشبرد اهداف خود، به کشورهای مختلف شرق و غرب سفر کرد و به تماس و دیدار و مکاتبه با شخصیت‌های علمی و سیاسی برجسته و تاثیرگذار در عصر خود، اعم از مسلمان و غیرمسلمان پرداخت و در این راستا، توانست از علل و عوامل اصلی پیشرفت و ترقی جوامع غربی و در مقابل، انحطاط و عقب‌ماندگی ملل مشرق زمین و مسلمان شناخت عینی و واقعی به دست آورد و آنگاه، در مراحل زمانی و مکانی مختلف، به ارزیابی و جمع‌بندی تجربه‌ها و آگاهی‌های به دست آمده، پرداخته و پس از آن، به بررسی راه‌های درمان و اصلاح پردازد.

سید جمال و پایه گذاری نهضت های مختلف علیه استعمار
سید جمال در سفر به مصر، ادبیات آنجا را دگرگون ساخت؛ ادبیات اشرافی را که کاری جز مدح پادشاهان و امیران و اشاره به اعمال آنان نداشت، منقلب ساخت و در خدمت خلق گماشت؛ و با ستمگری و ستمگران به مبارزه برخاست. سید جمال در سفر بعدی، به هندوستان رسید؛ وی در آنجا به همکاری با مطبوعات نیز پرداخت و طبق نقل، جمعیتی سری به نام «العروه» را تشکیل داد. وی در مدت اقامت خود در هند، متوجه افکار نادرست و مادی گرایانه سرسید احمدخان شد و به مبارزه با آن پرداخت. موج اندیشه های اصلاح گرایانه سید به ترکیه نیز رسید. در ترکیه، از سال 1940 م به بعد موج بازگشت به اسلام پدیدار گشت. به تدریج، فعالیت های مؤسسه ها و سازمان های اسلامی روزافزون شد. اما از نظر فعالیت های سیاسی و انقلابی، نخستین جنبشی که در ترکیه تاسیس شد «جنبش نورسی ها» بود (5) و مؤسس آن کسی جز سعید نورسی نبود که تحت تاثیر اندیشه های احیاگرانه سیدجمال بود. کتاب رسائل النور وی بیانی است از اسلام و شرحی از نظریات مترقی سیدجمال. او در این کتاب، از مردم ترکیه می خواهد به اسلام بازگردند.

سیدجمال و دارالخلافه عثمانی
سیدجمال الدین در سال 1310 ق با آرمانی بزرگ وارد مرکز خلافت اسلامی(کشور عثمانی) شد جبهه واحد اسلامی، را تأسیس نمود. و نامه های بسیاری به شخصیت های سیاسی، مذهبی و فرهنگی جهان اسلامی نوشت و آنها نیز استقبال خوبی از این حرکت انقلابی کردند. سلطان عبدالحمید (خلیفه عثمانی) نیز به خیال این که خلیفه مقتدر عالم اسلام خواهد شد با سیدجمال الدین همکاری می کرد. ولی هنگامی که احساس کرد تخت و تاج وی نیز باید فدای این آرمان بزرگ بشود، به بهانه های گوناگون مخالفت و کارشکنی را شروع کرد.

سیدجمال و دربار ناصرالدین شاه
سیدجمال الدین اسدآبادی زمانی که در لندن زندگی می کرد، با شدت تمام اوضاع ناهنجار دربار ایران را در روزنامه های اروپایی افشا نمود و خطر استبداد داخلی و استعمار خارجی را به ملل مشرق زمین توضیح داد. او هم چنین نامه هایی به سران قبایل و علمای برجسته عالم اسلام، از جمله نامه ای به علمای بزرگ ایران تحت عنوان «حَمَله القرآن» ارسال داشت و از خیانت ها و بی لیاقتی ناصرالدین شاه در اداره کشور پرده برداشت. او باایجاد نشریه ای موسوم به ضیاءالخافقین که اولین شماره آن در ماه رجب 1309 ق انتشار یافت به فعالیت های افشاگرانه خود گسترش بیشتری بخشید تا این که دولت بریتانیا احساس خطر کرد و مانع ادامه انتشار آن شد.

سید جمال و فتوا علیه انحصار تنباکو
انحصار تنباکو، یکی از امتیازاتی بود که در اوایل قرن چهاردهم هجری قمری به یک کشور بیگانه اعطا شد. طبق این امتیاز، کلیه حقوق فروش و توزیع تنباکو در ایران و صدور تنباکوی محصول ایران به شرکت سلطنتی رژی انگلیس واگذار شد به این شرط که سالانه پانزده هزار لیره به حکومت ایران بپردازد و مدت قرار داد این امتیاز 50 سال بود. اولین واکنش مردمی در برابر ورود عمال شرکت انگلیسی به شهرها، از فارس - مهمترین مرکز تنباکوخیز ایران - شروع شد و بعد استانهای دیگر را نیز فرا گرفت. یکی از علمایی که در شیراز بیش از دیگر روحانیون در اعتراضات فعالیت داشت، سید علی اکبر فال اسیری بود. علمای مذهبی دیگر نیز علاوه بر این که در سطح شهرها به تحریک و بسیج مردم در مقابله با امتیازنامه تنباکو و ورود نمایندگان شرکت می پرداختند، نامه ها و تلگرامهایی را هم برای میرزای شیرازی مرجع بزرگ شیعه در آن زمان به سامرا ارسال وحتی نمایندگانی را نیز به حضور ایشان فرستادند. یکی از این چهره ها، سید جمال الدین اسدآبادی بود که مقارن این احوال، در اثر استبداد ناصری از ایران تبعید شده بود. وی در بصره با سیدعلی اکبر فال اسیری دیدار کرد و نامه مفصلی توسط او برای میرزای شیرازی فرستاد واوضاع را به اطلاع وی رسانید. این نامه میرزا را بر آن داشت تا با مساله فعالانه برخورد کند. لذا در اولین نامه های نصیحت آمیز خود به شاه و صدراعظم، تن دادن به خواسته مردم و بازگشت مجتهد تبعیدی شیراز فال اسیری را درخواست کرد. لیکن هیات حاکمه ایران به این نامه ها پاسخ نداد و درخواستهای میرزا را مسکوت گذاشت. با گسترش قیام مردم مرجع بزرگ شیعه مصمم شد تا در پشتیبانی از ملت مسلمان و به منظور شکستن مقاومت شاه مستبد و نمایندگان شرکت انگلیسی و در واقع به زانو درآوردن استعمار، اقدامی مؤثر و چاره ساز انجام دهد. لذا در روز پنجشنبه، اول جمادی الاول 1309 حکم تاریخی خود را از سامرا بدین صورت صادر کرد: بسم الله الرحمن الرحیم. الیوم، استعمال تنباکو و توتون بای نحو کان در حکم محاربه با امام زمان(عج) است.

 اتهامات پیرامون سید جمال
نیکی کدی در دانشنامه ایرانیکا می‌نویسد که سیدجمال در زمانی که به افغانستان می‌رود خود را سید رومی واهل استانبول معرفی می‌کرده‌است. سید در کابل با احترام توسط امیر کابل پذیرفته می‌شود و به سمت مشاور امیر برگزیده می‌شود. بگفته وی این احتمالا به سبب نامه محرمانه‌ای بوده که او به امیر نشان داده است. این مساله سبب شده‌بود که نمایندگان بریتانیا در افغانستان او را مامور دولت روسیه بپندارند. بگفته آسانته، استاد آفریقاشناسی دانشگاه تمپل، در سال ۱۸۵۸ یک جاسوس بریتانیایی در گزارشی سیدجمال را مشکوک به بودن مامور روسیه گزارش می‌کند. این مامور بریتانیا نوشته است که جمال الدین به شیوه ترکان نوغایی در آسیای میانه لباس می‌پوشیده‌است. گفته می شود سید جمال عضو لژیون فراماسونی مصر بوده و حتی خدا را درملاء عام انکار نموده است. اما تاکنون هیچگونه سند و مدرکی دال براین اتهامات بدست نیامده است.

نظر علامه شهید مطهری درباره سید جمال
شهید مطهری در کتاب بررسی نهضت های اسلامی در صد ساله ی اخیر می گوید: «بدون تردید سلسله جنبان نهضت های اصلاحی صد ساله ی اخیر، سید جمال الدین اسد آبادی معروف به افغانی است. او بود که بیدار سازی را در کشورهای اسلامی آغاز کرد، دردهای اجتماعی مسلمین را با واقع بینی خاصی بازگو نمود، و راه اصلاح و چاره جویی را نشان داد... ».
یکی از مهم ترین ویژگی های اندیشه اصلاحی سیدجمال شناخت عمیق و ملموس وی نسبت به مشکلات جهان اسلام بود. او سفرکرده بود و با رجال گوناگون دین و سیاست نیز ارتباط نزدیک داشت، دشمنان اسلام و مسلمانان را به خوبی می شناخت و از دسیسه های آنان آگاه بود. از همین رو بود که استعمار و ایادی وی همواره از زبان و قلم او در حال ناامنی بودند و وی را به اکناف تبعید می کردند و سرانجام نیز او را در استانبول به شهادت رساندند.