شاید اگر به باور عامه رجوع کنیم و از منظر عامه مردم این اتفاق را بررسی کنیم موضوعی غیر از شانس و طالع این دو دولت برای پاسخ به این سوال پیدا نکنیم که این دو دولت با شروع به کارشان شاهد کاهش شدید و یک باره قیمت نفت بودند. به عبارت دیگر هر چقدر دولت احمدی نژاد در باور عامه مردم در برخورداری از دلارها و درآمدهای نفتی خوش شانس بود دو دولت اصلاحات و اعتدال بد شانس ترین دولت ها در این زمینه بودند. هنوز خاطره سقوط قیمت نفت به زیر 8 دلار در سالهای نخست دولت اصلاحات در خاطره بسیاری از مردم باقی مانده است، دورانی که دولت وقت حتی برای گذران امور و هزینه های عمومی کشور همچون پرداخت حقوق کارمندان خود به هر روشی روی آورد، از استقراض از بانک مرکزی گرفته تا فروش خدمت مقدس سربازی تا کسری منابع خود را به هر صورت و هر طریقی جبران کند.

دولت یازدهم نیز هنوز جوهر وعده های اقتصادیش بر روی کاغذ خشک نشده با کابوس سقوط یکباره قیمت نفت به زیر 80 دلار و به زعم بسیاری از کارشناسان انرژی به زیر 70 دلار در ماه های آینده رو برو شده است و نکته جالب توجه شاید در هر دو تجربه تاثیر عوامل غیر اقتصادی و سیاسی در کنار عوامل اقتصادی در کاهش قیمت نفت بوده است.

سالها پیش و در دولت هشتم رقابت دو کشور عربستان و ونزوئلا برای داشتن جایگاه برتر در سازمان اوپک آتشی را در بازار نفت روشن کرد که دودش در چشم تمامی تولید کنندگان و صادرکنندگان آن دوران رفت.

رقابت این دو کشور برای تولید بیشتر نفت و کسب جایگاه نخست تولید کننده نفت در اوپک در آن سالها آن چنان عرضه این محصول را در بازار افزایش داد که قیمت بشکه ای از آن به زیر 10 و حتی 8 دلار رسید. قیمت پایین نفت کسری درآمدها را برای کشورهای تولید کننده از جمله ایران به ارمغان آورد و این کسری درآمدها خود مسبب افزایش هر چه بیشتر تولید از سوی این کشورها برای فروش بیشتر نفت و تامین هزینه ها شد. رقایت دو کشور ونزوئلا و عربستان در تولید نفت دور تسلسلی را در بازار نفت به راه انداخت که نتیجه آن تنها افزایش تولید نفت و کاهش قیمت آن بود. چرخه معیوبی که طعم تلخ آن برای تمامی کشورهای تولید کننده نفت در آن دوران غیر قابل قبول بود.

با گذشت نزدیک به 12 سال از آن دوران این بار نیز رقابت های سیاسی و به عبارت دیگر متغیر های سیاسی در کنار عوامل اقتصادی در بازار جهانی نفت آتشی را به راه انداخته است که دود آن به چشم تمامی کشورها از جمله ایران با اقتصادی به مراتب وابسته تر از آن سالها به درآمدهای نفتی می رود.

اقتصادی که نزدیک به 7 سال طعم شیرین نفت 100 دلاری را چشیده و به آن عادت کرده است اکنون باید ترک عادت کند و ترک عادت نیز به طور حتم به همراه خود مریضی دارد و اندکی زحمت.

آنچه که مسلم است این بار نیز مانند دفعه قبل یک پای داستان مربوط به رقابت عربستان با کشورهای دیگر است و از قضا این بار این رقابت نه اقتصادی که کاملا سیاسی است.

اگر از رکود اقتصادی اروپا و آمریکا و کاهش رشد اقتصادی چین به عنوان عوامل اقتصادی کاهش تقاضای نفت و همچنین افزایش تولید نفت کشوری همچون عراق بگذریم و از تولید نفت شل در آمریکا و کانادا را که خود محصول و مولود قیمت های بالای نفت در این سالها بوده است، چشم بپوشیم باید این بار از رقابت عربستان با روسیه و ایران نه برای اهداف اقتصادی که کاملا سیاسی سخن بگوییم.

اصرار عربستان برای افزایش تولید و مقاومت و مخالفت آن با کاهش تولید اعضا در آخرین نشست سازمان اوپک در دورانی که تقاضا برای نفت کاهش یافته است، بی شک سیاسی است. حال اگر به بازار گرمی های این کشور در اسیا نیز توجه کنیم اهداف سیاسی این کشور در تلاش برای کاهش قیمت نفت بیشتر مشخص می شود.

افزایش تحریم ها علیه ایران در چند سال گذشته نفت ایران را از دو مقصد اروپا و آسیا تنها به آسیا و کشورهای این منطقه متمرکز کرد به عبارت دیگر ایران به دلیل تحریم ها عطای صادرات نفت خود به کشورهای اروپایی را به لقایش بخشید و تمامی یک میلیون نفت صادراتی روزانه خود را به کشورهای آسیایی هند، چین، کره و کشورهای کوچک این قاره بزرگ عرضه کرد و حال عربستان سعودی در این وضعیت با افزایش تولید نفت و کاهش بهای این محصول در جهان از یک سو و
تخفیف‌های ویژه و چشمگیر به مشتری های آسیایی که از قضا در شرایط تحریم تنها مشتریان نفت ایران هستند از سوی دیگر عرصه را بر ایران در مدار تحریم تنگ کرده است. کاهش قیمت نفت اگرچه برای کشورهای دیگر تولید کننده حتی ایالات متحده آمریکا بدون ضرر نخواهد بود و شاید کاهش و حتی توقف تولید نفت شل در آمریکا و کانادا را به همراه داشته باشد ولی این موضوع برای دو کشور ایران و روسیه غیر قابل قبول است به ویژه برای روسها که هنوز هم فوبیا(ترس) سقوط اتحاد جماهیر شوروی در دهه 90میلادی در نتیجه کاهش چشمگیر بهای نفت و فشارهای اقتصادی آن دوران را با خود دارند.

کاهش قیمت نفت در ماه های آینده تداوم خواهد داشت و این موضوع در حال حاضر مورد توافق بسیاری از تحلیلگران بازار انرژی است ولی این که این کاهش تا کجا ادامه یابد و کشورهای تولید کننده نفت برای مقابله با آن چه راهکارهایی در نظر گرفته و اعمال کنند موضوعی است که باید منتظر ماند و دید آنچه که مسلم است تنها شاید این واقعیت باشد که روزهای طلایی، طلای سیاه به پایان رسیده و تولید کنندگان این محصول با ارزش به ابتدای فصل زمستان رسیدند اینکه کدام یک برای زمستان خود فکری کردند یا نه را ماه هاو سالهای بعد باید مشاهده کرد.

* استاد اقتصاد دانشگاه شهید بهشتی