حجت السلام سیدمحمود مرتضوی هشترودی؛ پژوهشگر دینی: دوره های امامت هریک از اهل بیت علیهم السلام دارای ویژگی های خاص خود بود. در این میان دوره امام هادی (ع) هم از لحاظ سیاسی و عقیدتی و هم از نظر فرهنگی و اجتماعی بسیار حائز اهمیت است. در این دوره علاوه بر تدبیر برای آینده شیعه از لحاظ سیاسی و عقیدتی، تحکیم پایه های فرهنگی و انتقال کامل دست آوردهای تمام دوران امامت انجام گرفته و مرحله نوینی برای شیعه آغاز شد که در نوع خود نقطه عطف بسیار مهمی است. فشارهای جریان حاکم بر حضرات معصومین در زمان امامین عسکریین علیهما السلام به اوج خود رسیده بود و در این میان دیگر تدبیرها و روش های گذشته برای حفظ شیعه از تندبادهای حوادث و هدایت شیعیان در برابر آماج انحرافات و عقاید باطل کاری بس دشوار و حتی غیر ممکن به نظر می رسید. همین شرایط خاص و بحرانی سبب شد که ائمه به روش و ابزار جدیدی متوسل شوند. این روش که برای برقراری ارتباط با پیروان بکار گرفته شد با نام شبکه ارتباطی وکالت یا شبکه وکالت به شکلی دقیق و کاملا برنامه ریزی در آن شرایط پیچیده موجب انسجام و حفظ شیعه و پیروان اهل بیت گردید.

امام هادی (ع) به وسیله شبکه وکالت در حقیقت موفق به کار بزرگی شد و آن تبدیل تهدید شدید دشمن و اختناق حاکم به فرصت بود. توسعه و گسترش این سیستم ارتباطی و نشر و تبلیغ آموزه های ناب تشیع به اقصی نقاط بلاد عالم با وجود همه کنترل ها، تهدیدها، فشارها و سخت گیری های حکام عباسی نشان دهنده این حقیقت است که پیروز قطعی این میدان نبرد، وجود مقدس امام هادی (ع) بود. آن حضرت به همه شیعیان آموخت که چگونه می شود با مقاومت، ایستادگی و برنامه ریزی دقیق تهدیدات دشمن را تبدیل به فرصت کرد.

در اینکه چه ضرورتی بر ایجاد چنین شبکه ای وجود داشت می توان به موقعیت بسیار ویژه آن دوران و فشار عباسیان اشاره نمود. زیرا کنترل و فشار و اختناق شدیدی بر شیعیان وجود داشت و ارتباط مستقیم با آنها ممکن نبوده و یا خطرآفرین می شد. برای درک شرایط این ویژه، توجه به روایت محمد بن شرف تاثیرگذار خواهد بود. او می گوید همراه امام هادی (ع) در مدینه راه می رفتم. امام فرمود: آیا تو پسر شرف نیستی؟ عرض کردم: آری. آنگاه خواستم از حضرت پرسشی کنم، امام بر من پیشی گرفت و فرمود: ما درحال گذر از شاهراهیم و این محل، برای طرح سوال مناسب نیست! (کشف الغمه، ج‏2، ص، 385) حال تصور داشته باشید که این دیدار زمانی بوده که حضرت در مدینه تشریف داشتند و هنوز اختناق شدید حاکم در سامراء حکمفرما نبود. در چنین شرایطی بود که تشکیل سازمان وکالت تاثیر به سزایی در کم شدن ارتباط مستقیم شیعیان با امام و حفظ جان ائمه و خود شیعیان داشت و خلفای عباسی نیز حساسیت کمتری نسبت به امامان نشان می دادند. در این شرایط، تشکیلات سازمان وکالت، قالب خوبى براى تقلیل ارتباطات مستقیم شیعیان با ائمه به حساب مى آمد. وکلا در حقیقت رابط بین ائمه و شیعیان بودند و بدین ‏وسیله هم جان ائمه و شیعیان مورد صیانت قرار می گرفت و هم موجبات کاهش حساسیت خلفاى عباسى نسبت به امامان شیعه فراهم می گردید.

** مدیریت بحران توسط امام هادی (ع)

سازمان وکالت و نیابت از طرف امام معصوم (ع) در دوره ائمه سابق نیز وجود داشت. اما در دوره امام هادی (ع) این سازمان وسیع علمی و فکری و سیاسی بعنوان نهادی رسمی و نوین از نمود خاص و برجستگی ویژه برخوردار شد. در حقیقت نهاد وکالت ابتکار و نوآوری امام در شرایط بحرانی خاص جهت ارتباط شیعه با امامت و استمرار پیوستگی خط امامت با مردم بود. اگر بحرانهای بعدی تاریخ اسلام پس از امام هادی را درنظر بگیریم، مدیریت امام در این برهه برای رها شدن از بحرانهای سخت بعدی کارآمدی فراوان و مؤثر داشت.

** سازمان وکالت زمینه ساز دوران غیبت

تشکیل سازمان وکالت اثر مهم دیگری در آینده جهان تشیع داشت و آن جلوگیری از انحراف عقاید در زمان غیبت بود. قطعا غیبن ناگهانی و بدون زمینه سازی قبلی می توانست زمینه ایجاد انحرافات عقیدتی و فکری بزرگی شود. این برای اولین بار بود که شیعیان در شرف مواجهه با تجربه غیبت یک امام معصوم بودند لذا صرف مطرح شدن پیشاپیش مساله غیبت حضرت حجت (عج) در بیانات ائمه علیهم السلام، روشنگری کافی و وافی برای شیعیان در بر نداشت و لازم بود با اقدامات عملی یعنی توسعه و گسترش شبکه ارتباطی وکالت، مساله غیبت یک معصوم به صورت محسوس و ملموس به مردم نشان داده شود. در واقع سازمان وکالت نقش مقدمه ساز برای دوران غیبت را داشت. مردم در این تشکیلات به تدریج پذیرفتند که می شود بدون دیدار مستقیم امام و از طریق نواب و جانشیانان خاص و عام دقیقا همانگونه عمل نمایند که مورد رضایت ائمه است. شیعیان آماده شدند تا اتفاقی که در جنگ احد افتاد و عده ای با شنیدن خبر رحلت پیامبر (ص) قصد از دین برگشتن کردند نیفتد. سازمان وکالت نشان داد با نبود ظاهری امام امور دینی تعطیل نخواهد شد و چنین نیست که مرجع و ملجأی برای حل مشکلات و معضلات و سوالات آنها وجود نداشته باشد.

** سازمان وکالت زمینه ساز نیابت فقها در دوران غیبت

از طرفی می توان سازمان وکالت را حتی مقدمه ای برای دوران غیبت کبری و نیابت نواب عام و فقها برای امام زمان (عج) دانست. برای فهم این موضوع روایت احمد بن اسحاق گویای همه نکات است. او که خود از وکلای امام هادی (ع) است نقل می کند که روزى به امام عرض کردم گاه موفق به تشرف به حضور شما مى‏شوم و گاه نه. در این موارد که نمى‏توانم با شما دیدار کنم به چه کسى مراجعه کنم و قول چه کسى را بپذیرم و امر چه کسى را اطاعت کنم؟ آن حضرت فرمود: این أبو عمرو (ابو عمرو عثمان بن سعید عمری که ابتدا وکیل امام هادی (ع) بود و سپس وکالت امام عسکری (ع) و پس از آن به عنوان اولین نائب امام زمان (عج) برگزیده شد) مورد وثوق و أمین است و آنچه به شما بگوید از جانب من گفته و آنچه به شما برساند از جانب من رسانده است». پس از رحلت آن حضرت به نزد امام عسکرى (ع) رفته و نظیر آن سوال را مطرح کردم و آن جناب نیز در پاسخ فرمود: «این أبو عمرو مورد وثوق و أمین نزد ماضى (امام هادى (ع)) و نزد من است و آنچه بگوید از جانب من گفته و آنچه به شما برساند از جانب من رسانده است». (الغیبه، شیخ طوسی، ص: 355) تعابیر امامین عسکریین علیهما السلام در روایت فوق در مورد امین بودن ابو عمرو و حجیت قول وی برای شیعیان، کاملا گویا و نشان دهنده وثوق ائمه به نواب تعیین شده است. از طرفی مشابه این روایت را در بیان زیبای امام زمان (عج) در آن توقیع مبارک مشاهده می نماییم که فرمودند: «وَ أَمَّا الْحَوَادِثُ الْوَاقِعَه فَارْجِعُوا فِیهَا إِلَى‏ رُوَاهِ حَدِیثِنَا فَإِنَّهُمْ حُجَّتِی عَلَیْکُمْ وَ أَنَا حُجَّهُ اللَّهِ عَلَیْهِم؛ اما وقایعی که رخ خواهد داد و مسائل مستحدثه، پس در مورد آنها به دانایان به سخن ما (فقها) رجوع کنید که آنان حجت من بر شما و من حجت خداوند بر آنان هستم.» (کمال الدین و تمام النعمه، ج‏2، ص: 484) این کلام امام را نایب چهارم و آخر ایشان در دوران غیبت صغری به شیعیان بیان کردند.

** اندیشه پویای اجتهاد برگرفته از خلاقیت امام هادی (ع)

با کنار هم نهادن روایات فوق به اهمیت بیش از پیش زمینه سازی امام هادی (ع) خصوصا برای دوران غیبت کبری پی خواهیم برد. مرجعیت شیعه با این عنایت و ابتکار امام هادی (ع) و سپس امام عسکری (ع) و امام زمان (عج) به تدریج بوجود آمد و رفته رفته تمام خلأهای فکری و علمی موجود در میان شیعه با این راهبرد جبران شد و اندیشه پویای اجتهاد و فقاهت جهت حفظ مکتب اهل بیت بر اساس این نوآوری مستقر گردید. به تعبیر دیگر این مدیریت بحران توسط امام هادی (ع) اساس نظریه ولایت فقها گردید و امروز در سایه این اندیشه ناب، اسلام اصیل در حال درخشش خورشیدوار است. این جایگاه عظیم که هدایت کننده افکار پیروان اهلبیت و انسجام بخش و تضمین کننده بقای دین است، یکی از مهمترین دستاوردهای خلاقیت و نوآوریهای امام هادی (ع) در مدیریت تحولات فکری می باشد که آینده مکتب اهلبیت را در مقابل حوادث و رویدادها بیمه کرده و از انفعال و انکسار نجات می بخشد.