نسیبه پورمحمدی- در شماره پیش نوشتیم که برای انجام یک پژوهش در قرآن پس از تهیه عنوان و کلید واژه‌های تحقیق چگونه باید سلسله‌ای از دستورالعمل‌های قراردادی را رعایت کنیم تا به صحت دریافت‌ها و نتیجه گیری‌های خودمان اطمینان داشته باشیم و بتوانیم نتیجه کارمان را به دیگران نیز عرضه بکنیم.  در این شماره به ادامه  دستور العمل‌های روش تحقیق موضوعی که آخرین قسمت از مجموعه مباحث «راهنمای استفاده از قرآن» است؛ می‌پردازیم. در شماره قبل چگونگی فیش برداری، استفاده از کتاب المعجم المفهرس و تهیه «فهرست سیاق‌ها» شرح داده شد. اینک ادامه مطلب:
۷. پس از طی شش مرحله قبل حالا می‌توانید بررسی مفاهیم آیات را به ترتیب شماره  ردیف که به آن‌ها داده‌اید، شروع کنید. اول کاری که باید بکنید این است که متن کامل آیه  هر ردیف را با ذکر شماره  ردیف آن، هر کدام را بالای یک صفحه  جداگانه بنویسید. بدون هیچ اعراب و علامتی، و نیز بدون نوشتن ترجمه  تحت اللفظی آیه. زیرا این کار مانع مفهوم گیری مستقیم و مطمئن از آیات قرآن می‌شود (در عین حال، مراجعه به ترجمه‌ها و تفاسیر اشکالی ندارد.)
 ۸. مفاهیمی را که از آیه به دست می‌آورید، با اشاره به آن کلمه یا عبارتی از متن آیه که شما را به آن مفهوم راهنمایی کرده است، به صورت تفکیک شده و با شماره، زیر متن آیه یادداشت کنید. نوشتن مفاهیم به صورت تفکیکی برای اینست که بعداً بتوانید مفاهیم نادرست را تصحیح کنید. شماره داشتن مفاهیم هم به شما کمک می‌کند که با اشاره به شماره  مفهوم در کنار شماره  ردیف آیه، مفاهیم آیات مربوط به موضوعتان را به همدیگر ربط بدهید. هرگاه ورق مربوط به هر آیه (فقط روی آن)پر شد، ورق یا ورقهای دیگری به آن سنجاق می‌کنید. توجه داشته باشید که اوراق تحقیق شما هیچگاه نیاز به شماره  صفحه نخواهند داشت.
(مثلاً شماره  ۳-۲ شناسنامه  سومین مفهومی است که ذیل آیه  ردیف۲ یادداشت کرده‌اید).
۹. ضمن بررسی و دقت در مفاهیم آیه، هرگاه سؤال یا سؤالاتی در رابطه با آیه به نظرتان رسید، هر سؤال را با یک شماره  جداگانه در ردیف مفاهیم یادداشت کنید. لازم نیست پاسخ سؤالی را که به نظرتان می‌رسد، بدانید یا مسیر تحقیقتان را به طرف رسیدن به پاسخ آن سؤال کج کنید.
تنها کاری که باید بکنید، این است که سؤالی را نانوشته‌‌ رها نکنید. در طی تحقیق، خود به خود به آیه‌ای خواهید رسید که پاسخ سؤالتان را دربرداشته باشد، و در آنجا شما پاسخ سؤال را با اشاره به شماره  سؤال یادداشت خواهید کرد.
۱۰. هرگز نباید به فهم یک عبارت یا یک قسمت از آیه اکتفا کنید، حتی اگر به ظاهر به نظر برسد که مطالب دیگری که در آیه مطرح است، ارتباط چندانی با قسمت مربوط به موضوعتان ندارد. زیرا امکان ندارد مطالبی که با یکدیگر ارتباط مستقیم و نزدیک نداشته باشند، در یک آیه کنار هم بیایند. بنابراین، باید قسمتهای دیگر آیه و ارتباط قسمتهای متفاوت آیه را طی شماره‌های‌ جداگانه‌ای مورد سؤال قرار دهید.
۱۱. برای اینکه بتوانید از آیه مفهوم صحیح و پرباری در جهت تحقیق موضوعیتان دریافت کنید، باید آیات قبل و بعد از آیه  موردنظر (آیه  اصلی) را نیز مفهوم یابی و به اصطلاح، آیه را در سیاق خودش بررسی کنید. برای بررسی سیاق مربوطه، به منظور تکمیل و توضیح مفاهیم آیه  اصلی، ابتدا یکایک آیات بعد از آیه  اصلی و سپس یک به یک، آیات قبل از آیه  اصلی را بررسی و نکات توضیحی و تکمیلی آن‌ها و همچنین سؤالات مربوط به آن‌ها را در ذیل مفاهیم و سؤالات آیه  اصلی یادداشت کنید. شماره‌ای که به این مفاهیم و سؤالات مربوط به سیاق هر آیه  اصلی می‌دهید، دنباله  شماره‌هایی است که به مفاهیم و سؤالات آن آیه  اصلی داده‌اید. برای تشخیص محدوده  سیاق آیه که قرآن کریم را برحسب تعلیم حضرت رسول اکرم(ص) به۵۵۵ واحد موضوعی به اصطلاح: رکوعات (تقسیم می‌کند، استفاده کنید. برای بررسی آیات هر سیاق، ابتدا از آیه  اصلی شروع کنید و سپس آیات بعدی را یکی پس از دیگری تا آخر مفهوم یابی کنید و بعد به آیه  قبل از آیه  اصلی و آیه  قبل از آن بپردازید تا به اولین آیه برسید. برای سهولت و دقت بیشترِ کار تحقیق، بهتر است در آغاز کار، با استفاده از «فهرست سیاق‌ها» که تهیه کرده‌اید، قسمت‌هایی را که در جای جای قرآن در تحقیق شما مورد بررسی قرار خواهد گرفت، از روی قرآن کپی کنید و روی اوراق یک اندازه، به صورت تابلو‌ها یا کارتهای موضوعی تعبیه کنید و سپس کار مفهوم‌یابی آیات را با استفاده از آ ن‌ها دنبال کنید.
۱۲. در سراسر جریان تحقیق موضوعی سعی کنید، مفاهیمی را که به دست آورده‌اید و سؤالاتی را که برایتان مطرح شده است، همواره به یاد داشته باشید. اگر بتوانید، ضمن اینکه تحقیقتان را پیش می‌برید، آیات اصلی مربوط به موضوعتان را حفظ کنید. این کار بر نتیجه  مطالعه و تحقیق شما بسی خواهد افزود.
۱۳. در سراسر جریان تحقیق موضوعی، نظم‌ها و هماهنگی‌هایی را که از هر نظر بین آیات قرآنیِ مورد بررسی می‌بینید، با دقت یک به یک یادداشت کنید. توجه روی هر مورد نظم و هماهنگی لفظی در قرآن می‌تواند شما را به رهنمودهایی در فهم معانی قرآن برساند.
۱۴. ترتیب و ترکیب دستنویس تحقیق موضوعیتان را به هیچ وجه به هم نزنید و در صورتی که می‌خواهید تحقیقتان را در قالب یک مقاله یا کنفرانس یا کتاب درآورید، این کار‌ها را مجدداً و بدون دست زدن به اوراق اصلی تحقیقتان انجام بدهید تا همواره ضریب اطمینان مطالب و مفاهیمی که به دست می‌آورید و ارائه می‌کنید، برایتان مشخص باشد. حتی یادداشتهای غلط را نیز پاره نکنید یا خط نزنید، فقط با علامت یا توضیحی در کنار آن‌ها، ترجیحاً با رنگ قرمز، غلط بودنشان را نشان بدهید.
۱۵. اگر با ترتیبی که بیان شد تحقیقتان را تا اینجا پیش برده باشید، این تحقیق نسبتاً کامل است. به این معنی که نه تنها خطوط کلی موضوع برایتان روشن شده است، بلکه مطالب جزئی موضوع نیز در حد لزوم و کفایت، برای هدایت ذهن انسان بیان شده‌اند. با وجود این، اگر بخواهید تحقیقتان را بیشتر ادامه بدهید، می‌توانید موضوعات دیگری را که در آیات قرآنی در رابطه با موضوع موردنظرتان بیشتر مطرح بوده‌اند، با همین روش یاد شده مورد تحقیق قرار بدهید تا ابعاد موضوع موردنظر هرچه بیشتر معلوم شود.
سلسله مقالاتی که در این چند شماره به چاپ رسید، تلاشی بود جهت هموار سازی راه تحقیق موضوعی قرآن کریم در جامعه  اسلامی.

منابع:
 1-روش تحقیق موضوعی قرآن کریم، دکتر لسانی فشارکی و حسین مرادی
2-دانشنامه  موضوعی قرآن، مقاله  قرآن حاضر، قرآن غایب، حسین مرادی