مهدی رشیدی مهرآبادی- یکی از ابعاد بزرگ زندگی ائمه ما، بعد فرهنگی آن است. این پیشوایان بزرگ هر کدام در عصر خود فعالیت فرهنگی داشته در مکتب خویش شاگردانی تربیت می کردند و علوم و دانشهای خود را توسط آنان در جامعه منتشر می کردند، اما شرائط اجتماعی و سیاسی زمان آنان یکسان نبوده است، تعداد شاگردان و راویان حضرت صادق(ع)بالغ بر چهار هزار نفر می شد، ولی از دوره امام جواد تا امام عسکری(ع)به دلیل فشارهای سیاسی و کنترل شدید فعالیت آنان از طرف دربار خلافت، فعالیت آنان بسیار محدود بود و از این نظر تعداد راویان و پرورش یافتگان مکتب آنان نسبت به زمان حضرت صادق(ع) کاهش بسیار چشمگیری را نشان می دهد.

امام (ع) و خردسالی او
صغر سن امام (ع) از پدیده های اعجاز آمیز اوست که در حکام آن زمان اثری فوق العاده گذاشته بود . همه مآخذ تاریخی متفق القولند که وقتی پدر مکرم امام جواد (ع) در گذشت عمر امام هشت سال یا هفت سال و چهار ماه بود . شاید این معنی از ذهن بگذرد، بسا که برای شیعیان ، امامت و رهبری این نوجوان از اهل بیت، با وضوح معلوم نشده باشد وبسا که ادعائی دیگر نیز بر این فرضیه ضمیمه کنند همچنان که احمد امین گوید: " امامان از چشمها پنهان میشدند و به دعوت پنهانی اکتفا میکردند تا محبت و گرایش مردم نسبت به آنان باقی بماند"(1) ما این فرضیه را رد میکنیم زیرا؛ رهبری امام جواد (ع) ، رهبری آشکار و علنی در برابر همه توده های مردم بود و هرگز رهبری امامان چنین نبود که پیرامونشان را پاسبانان محافظ، و نیروی ارتش و جاه و جلال پادشاهان فرا گرفته باشد بطوریکه رهبر ، دعوت را از توده مردم که به آنان معتقد بودند و به رهبری آنان حرکت می کردند، پنهان سازد بلکه رهبری امام (ع) ، رهبری سری از قبیل صوفیان و فاطمیان نبود که میانشان فاصله ایجاد کند و بین رهبری و پایگاه مردمی او جدائی افکند. امام اهل بیت (ع) ، دعوت خود را تا حدی آشکار انجام میداد ، و پایگاههای مردمی طرفدار و مؤمن به رهبری و امامتش بطور مستقیم در مسائل دینی و قضایای اجتماعی و اخلاقی با شخص امام تماس و هماهنگی حاصل میکردند .
امام جواد(ع)خط پدر بزرگوار را ادامه داد و از لحاظ برنامه ریزی فکری و آگاهی عقیدتی، فقیهان را از بغداد و شهرهای دیگر پیرامون خود،درمدینه فراهم آورد تا با او مناظره کنند و ازو بپرسند و از راهنمائی های اومستفیض گردند. شیخ مفید گوید:"مامون امام جواد(ع)را دوست میداشت.زیرا با وجودکمی سن، شخصی فاضل بود و به درجه والا از علم رسیده بود و در ادب وحکمت و کمال عقل،مقامی داشت که هیچیک از مشایخ زمان،با او برابری نمی توانست کرد".
امام جواد علیه السلام از همان آغاز امامت با سیل رنجها رویارو بود; مشکلاتی که گاه از سوی حاکمان، زمانی از طرف کارگزاران و منسوبین به طاغوتها و گاهی از سوی جاهلان، متعصبان، گروههای انحرافی و ... ایجاد می شد .

مکتب علمی امام جواد (ع)
در عین حال، باید توجه داشت که در میان تعداد محدود اصحاب و راویان آن حضرت، چهره های درخشان و شخصیتهای برجسته ای مانند: علی بن مهزیار، احمد بن محمد بن ابی نصر بزنطی، زکریا بن آدم، محمد بن اسماعیل بن بزیع، حسین بن سعید اهوازی، احمد بن محمد بن خالد برقی بودند که هر کدام در صحنه علمی و فقهی وزنه خاصی به شمار می رفتند، و برخی دارای تالیفات متعدد بودند.
از آنجا که امام جواد نخستین امامی بود که در خرد سالی به منصب امامت رسید، حضرت مناظرات و بحث و گفتگوهایی داشته است که برخی از آنها بسیار پر سر و صدا و هیجان انگیز و جالب بوده است. علت اصلی پیدایش این مناظرات این بود که از یک طرف، امامت او به خاطر کمی سن برای بسیاری از شیعیان کاملا ثابت نشده بود (گرچه بزرگان و دانایان شیعه بر اساس عقیده شیعه هیچ شک و تردیدی در این زمینه نداشتند) ازاین رو برای اطمینان خاطر و به عنوان آزمایش، سؤالات فراوانی از آن حضرت می کردند.ولی در همه این بحثها و مناظرات علمی، حضرت جواد (در پرتو علم امامت) با پاسخهای قاطع و روشنگر، هر گونه شک و تردید را در مورد پیشوایی خود از بین می برد و امامت خود و نیز اصل امامت را تثبیت می نمود.