آیا اسلام نسبت‌به حضور زنان و مردان در مراسم عبادی و سیاسی تفاوت ساختاری قائل شده است؟
با نگرش به مجموعه تعالیم حیات‌بخش شریعت اسلام، درمی‌یابیم که زن از سرشتی انسانی، درست مانند مردان آفریده شده است و همان‌گونه که در آفرینش با مرد یکسان است و سرشتی جداگانه ندارد، در رشد و کمال معنوی وکسب فضیلت نیز هیچ تفاوت ساختاری با مردان ندارد؛ این درحالی است که زنان نیمی از هرم جمعیتی را در هر جامعه‌ای تشکیل می‌دهند و نقش سازنده‌ای در اجتماعات دارند اسلام هم با نظر به این مهم، با حضور بانوان در عرصه‌های مختلف اجتماعی مخالف نیست و آن را منع نکرده است؛ بلکه وظیفه اصلی زن را مادری و تربیت و پرورش انسان‌های بزرگ و وارسته می‌داند؛ البته در کنار این مسئولیت‌ها نیز به آنان اجازه داده تا با حفظ حریم و عفت و پاکدامنی و در پوششی محفوظ برای تامین امنیت جسمانی و روانی در اجتماع حضور پیدا کند، تاریخ صدر اسلام نیز گواه مشارکت و حضور زنان با حفظ حریم و حرمت لازم و واجب را در خود دارد، در صدر اسلام مساجد به‌عنوان اماکنی عبادی سیاسی تلقی می‌شدند و حضور اقشار گوناگون اعم از مردان و زنان مصادیق بارز حضور عبادی و اجتماعی مسلمین است.
مسجد یکی از مهم‌ترین ابنیه مذهبی با کارایی عبادی- سیاسی است، در آیات و روایات نسبت‌به حضور زنان در این مکان چگونه برخورد شده است؟
با نظر در منابع اصیل روایی اسلام درمی‌یابیم که روایات وارده در خصوص حضور بانوان در مسجد، به دو بخش تقسیم می‌شود: در دسته‌ای از روایات، مسجد زن را خانه و منزل مسکونی وی دانسته است، در دسته‌ای دیگر از روایات، جواز حضور بانوان در مسجد صادر شده است، اندیشمندان شیعه با توجه به این دو دسته از روایات و همچنین دسته دیگری از روایات که بیانگر ترغیب و تشویق بر رفت و آمد به مسجد برای انسان اعم از زن و مرد است، نسبت‌به حضور زنان در مسجد، اختلاف‌نظر دارند. برخی از فقهای عظام شیعه، نه‌تنها حضور بانوان را در مساجد جایز شمرده‌اند، بلکه آن را مستحب نیزمی‌دانند. عده‌ای از فقها مانند علامه حلی(ره) در تذکره الفقها، جلد اول صفحه 90، حضور بانوان را در مساجد مکروه دانسته‌اند. عده کثیری از فقها هم اگرچه حکم به کراهت این حضور نداده‌اند؛ ولی خواندن نماز در خانه را برای زن افضل شمرده‌اند.
چرا در برخی از موارد ما شاهد حکم بر عدم حضور زنان در مساجد هستیم؟
قائلین به افضلیت نماز برای بانوان در خانه با این استدلال پیش رفته‌اند که دین مبین اسلام برای مسئله حجاب و عفاف زنان جهت حفظ شخصیت و ارزش آنها اهمیت فوق‌العاده‌ای قائل شده است و خداوند در قرآن و در سوره‌های گوناگون به زنان پیامبر(ص) دستورهای خاصی داده است تا ارزش و احترام آنان محفوظ بماند. هرچند طرف خطاب خداوند در این آیات، همسران پیامبرند؛ ولی در مورد هر یک از زنان مسلمان نیز می‌تواند صادق باشد. به طور مثال در آیه 59 سوره احزاب، خداوند خطاب به پیامبر از پوشش جلباب که معادل چادر امروزی است برای زنان و دختران سخن به میان می‌آورد همچنین در آیات دیگر بر عدم تبرج و خودنمایی زنان در برابر مردان تاکید شده است؛ بنابراین، به جهت اهمیت و لزوم مصونیت زن از هرگونه تعرض، اسلام دستور به حفظ حجاب و پوشش داده است البته علاوه بر این آیات، به برخی از احادیث وارده از معصومان(ع) بر افضلیت نماز زنان در خانه استناد می‌کنند. به طور مثال در حدیثی به نقل از پیامبر بهترین عبادتگاه زن خانه او معرفی می‌شود یا امام‌صادق(ع) می‌فرمایند بهترین مساجد برای زنان شما خانه‌ها است. البته باید اشاره کرد که در بیان این احادیث به شأن بیان آنها می‌بایست توجه کرد.
فقه پویای شیعه به این موضوع چگونه نگاه کرده است؟
از نظر فقهی، در فقه شیعه و تسنن در این مسئله تقریبا نظریه واحدی وجود دارد مثلا در ادله وجوب نماز جمعه که خود نماز جماعت محسوب می‌شود؛ به چند دسته ترخیص یا همان معافیت یا رخصت از عدم حضور داده شده است؛ یک دسته از آنها زنان هستند. نماز جمعه یک تکلیف واجب است که در دوران حضور معصوم واجب تعیینی است که ما مشاهده می‌کنیم در زمان حضور امام معصوم در جامعه چند گروه از حضور در نماز جمعه معاف بودند که این به معنای ممانعت از حضور این افراد نبوده است؛ بر همین اساس فتوای اکثر قریب به اتفاق فقها در فقه شیعه این است که در صورت حضور زنان در نماز جمعه، نماز آنها صحیح است. به طور مثال حضرت امام خمینی(ره) نماز جمعه را برای زنان جایز و مجزی از نماز ظهرشان می‌دانند. به هرحال، حکم فقهی مسئله جواز حضور زنان در نماز جمعه در کلمات فقهای عظام و سنت‌بودن آن در کتب روایی و فقهی موجود است.
آیا می‌توان وجه مستتری برای این عدم حضور در برخی از روایات قائل شد؟
بله، با تأملی در روایات در می‌یابیم که معمولا تلاش شده تا به نحوی به مسئله حجاب اسلامی اهمیت بدهند و به همین دلیل هم به نماز در خانه فضیلت داده‌اند، اسلام با طرح پوشش زن برای حضور در مسجد، در حقیقت جواز حضور وی در عرصه‌های مختلف اجتماعی را رقم زده است و با دستورات حکیمانه و راهگشایی که در چگونگی منش و روش او ارائه داده، احتمال بروز مفسده را گرفته است. اگر زنی بتواند خود را از دید نامحرم بپوشاند، حضور او در مسجد منعی ندارد؛ همان طور که در زمان رسول خدا(ص) زنان با حفظ حجاب و پوشش اسلامی به نماز جماعت می‌رفتند و در مسجد حضور پیدا می‌کردند. امام خمینی(ره) در این باره فرموده است: اگر زنان بتوانند کاملا خود را از نامحرم حفظ کنند، بهتر است در مسجد نماز بخوانند. البته باید گفت، اگر نماز در خانه برای زن سزاوارتر باشد، به همین اندازه نیز خواندن نماز در مسجد یا شرکت در دعاها سفارش شده و اهمیت هرکدام در جای خود محفوظ است و نیز به همین مقدار که به کراهت رفتن زنان به مساجد در روایات اشاره شده، روایات بسیاری هم وجود دارد که حضور بانوان در مسجد را جایز می‌داند. در برخی از روایات آمده است که وقتی زنان درخواست اجازه برای رفتن به مسجد کردند، منعشان نکنید؛ اما در یک جمع‌بندی کلی باید گفت اسلام مخالف حضور زن در اجتماعات گوناگون نظیر مسجد نیست و آموزه‌های دینی و قرآنی نباید مورد سوء استفاده توسط صاحبان تفکری خاص قرار بگیرند. شاهد این امر در تاریخ اسلام به‌خوبی قابل رویت است چنانچه در این تاریخ ما شاهد حضور زنان در کنار مردان برای ترویج و دفاع از حریم اسلام در مقاطعی نظیر هجرت و مانند آن هستیم.
جایگاه حضور زنان در مسجد به‌عنوان یک نهاد مذهبی و عبادی را به‌ویژه در جریان انقلاب اسلامی چگونه ارزیابی می‌کنید؟
باید اعتراف کرد که انقلاب اسلامی موجب رشد و شکوفایی مساجد شد، در حقیقت به دلیل ریشه‌های قوی مبارزه که عمدتا در مساجد شکل می‌گرفت این اماکن مذهبی خود کانون و محور انقلاب اسلامی به حساب می‌آمدند، حضور زنان نیز در مساجد در همین جریانات انقلابی پررنگ‌تر شد؛ به طوری که بعد از پیروزی نهضت امام خمینی(ره) مسجد از یک پایگاه عبادی مبدل به پایگاهی برای مجموعه‌ای از فعالیت‌های عبادی و سیاسی شد به طور مثال نقش مساجد در رسیدگی به امور جبهه‌های جنگ که عمدتا گواه حضور بانوان در این اماکن مقدس با حفظ شئونات اسلامی بود نقطه عطفی برای حضور اجتماعی زنان در یک محیط کاملا مذهبی و عبادی به حساب می‌آمد، شکل‌گیری و فعالیت حوزه‌های بسیج خواهران که اکنون نیز در مساجد فعال هستند، نشان از حضور اجتماعی و بصیرت‌مندانه زنان دارد؛ در حقیقت مساجد نقطه روشنگری و بیداری اندیشه‌ها هستند که خود متضمن سالم و مفید زنان به حساب می‌آیند.