تاریخ صحیح شهادت امام مجتبی (ع) کدام است؟
برای رسیدن به صحت و سقم این موضوع باید دو نکته را بررسی نماییم. ابتدا ببینیم شهادت امام مجتبی (ع) هفتم صفر است یا بیست و هشتم؟ و اصلاً روایتی در خصوص شهادت امام در هفت صفر هست یا خیر؟
برای شهادت امام مجتبی (ع) دو نقل وجود دارد و هر دو هم قائلینی دارد.
۱- ۲۸ صفر؛ شیخ کلینی، شیخ مفید و شیخ طبرسی این قول را تایید می‌کنند.
۲- هفتم صفر؛ شهید اول، کفعمی، شیخ بهایی، علامه مجلسی، صاحب جواهر، شیخ کاشف الغطاء و محدث قمی هم قائلین به این قول هستند. شیخ عبدالکریم حائری یزدی موسس حوزه علمیه قم نیز بر این موضوع اصرار داشتند که فقط روز هفتم صفر شهادت امام است و در این روز دسته عزا به راه می‌انداختند.
پس نتیجه این می‌شود که اگر نگوییم قول منسوب به شهادت امام دوم در هفتم صفر قوی‌تر است (که ظاهراً مطابق نظر فقهای متقدم و متاخر اینگونه است) لااقل باید به هر دو قول ملتزم شد.
هفتم صفر از چه زمانی ولادت اعلام شد؟
قبل از پاسخ به پرسش فوق باید ببینیم تاریخ نگاران در خصوص زمان دقیق ولادت امام کاظم چه می‌گویند؟
بر اساس اعلام کمیته علمی تخصصی تاریخ در مدارج حوزوی سه دسته منبع در این رابطه هستند.
۱- منابع و کتب اصیل و متقدم مانند اصول کافی؛ این دسته تنها به سال ولادت اشاره کرده‌اند نه روز و ماه آن.
۲- منابعی که نه متقدمند و نه متاخر و به قولی میانی هستند مانند اعلام الوری؛ در این دسته نیز غیر از سال، تنها به ماه صفر اشاره شده ولی روزی معین نشده است.
۳- و دسته سوم هم منابع متاخر و معاصرند. جالب اینجاست که تنها در این دسته هفتم صفر به عنوان روز ولادت ذکر شده لکن این منابع در مقایسه با دو دسته فوق از اعتبار خاصی برخوردار نیستند.
در کتاب محاسن برقی که جزء کتب متقدم و مربوط به زمان غیبت صغرای امام عصر (عج) است روایتی نقل می‌کند که ابابصیر می‌گوید در سال ۱۲۸ ه. ق همراه امام صادق (ع) در حال بازگشت از حج بودیم و در بین راه مادر امام کاظم (ع) فرزندش را به دنیا آورد. پس طبق این روایت زمان ولادت امام بایست اواخر ذیحجه باشد.
اما اینکه چطور شد با وجود ضعف در اسناد موجود در خصوص ولادت بودن این روز، باز هم تقویم‌ها، هفتم صفر را روز ولادت می‌نامند؟
دلایلی در این زمینه مطرح شده است. ظاهراً در دوران صفویه برای باشکوه‌تر برگزار شدن مراسم عزاداری ماه صفر، شهادت امام مجتبی (ع) را به ۲۸ صفر تغییر دادند تا تعطیلات آخر این ماه تجمیع شود و مردم و نظامیان بتوانند در این مراسم‌ها شرکت کنند.
از طرف دیگر نقل است که ولادت امام باقر و امام کاظم علیهما السلام تا زمان وفات آیت الله العظمی بروجردی (ره) در تقویم، در ماه صفر نبودند. اما پس از وفات مرحوم بروجردی و اعتراض و قیام علما به پهلوی، حکومت برای کمرنگ کردن فضای عزاداری در ماه صفر، دو روز سوم و هفتم را در تقویم‌های رسمی گنجاندند. یکی از علل مؤیّد این مدعا این است که تا پیش از این زمان در هیچ تقویمی سوم و هفتم صفر به عنوان ولادت ثبت نشده بودند.
البته برخی هم بر این عقیده هستند که ناصرالدین شاه موجب این تغییر در تقویم شده است. گویا او در سفر به اروپا از جشن تولد فرنگی‌ها خوشش می‌آید و می‌خواهد برای خودش تولدی بگیرد، ولی چون روز به دنیا آمدنش در اوایل ماه صفر بوده و از عکس العمل مردم می‌ترسید لذا دستور می‌دهد تا در میان اخبار و روایات و نقل قول‌ها بگردند تا ولادتی از ائمه را در ایام آغازین ماه صفر بگنجانند و در صورت امکان تاریخ شهادت امام حسن (ع) را جابجا نمایند!
دفعُ المفسده أولی من جَلبِ المنفعه
از حجت الاسلام و المسلمین واعظ موسوی از اساتید سطوح عالی حوزوی و عضو مجلس خبرگان پرسیدیم که در نهایت، بعد از همه این نقل‌ها تکلیف ما نسبت به برگزاری عزا یا جشن در هفتم ماه صفر چیست؟ که وی پاسخ جالبی به این پرسش داده است: در اینکه به دلایل مختلف از جمله خفقان موجود در دوران اهل بیت علیهم السلام اسناد تاریخی دستخوش تغییر و یا اشتباهات سهوی شده‌اند شکی نیست. لکن در چنین مواقعی سوای اینکه کدام روایات از وثاقت و اطمینان بیشتری برخوردار است ما می‌توانیم به قاعده دیگری رجوع کنیم تا از این مشکل رهایی پیدا نماییم. در چنین مواقعی عقل چه دستوری می‌دهد؟ عقل می‌گوید «دفعُ المفسده أولی من جَلبِ المنفعه» یعنی در چنین شرایطی دفع مفسده‌ای که مترتب بر انجام کار است بر به دست آوردن منفعت اولویت دارد. در مورد مذکور فرض کنید که این روز یا ولادت است یا شهادت؛ در صورتی که شهادت آل الله در این تاریخ باشد برپایی جشن و شادی به هیچ عنوان پسندیده نیست حال آنکه صفر ماه حزن اهل بیت است و حتی اگر شهادتی هم در این روز نباشد ایرادی به اقامه عزا در آن نیست. لذا دفع مفسده در این شرایط اولویت دارد و بهتر است که این روز را جشن نگیریم. این عضو مجلس خبرگان رهبری در ادامه افزود: صدا و سیمای ما چون می‌خواهد قدری از فضای اندوه این دو ماه کم کند و به نوعی بعد از ماه محرمی کمی هم فضا را تلطیف نماید، علاقه بیشتری به ولادت بودن این ایام دارد. بنده حتی این موضوع را به معاون صدا و سیما تذکر دادم و گفتم که نباید در هفتم ماه صفر تلویزیون برنامه‌های شاد پخش کند.
همانطور که ذکر شد آیت الله حائری مؤسس حوزه علمیه در این روز دسته عزا به راه می‌انداختند. مراجع عظام نیز در این خصوص پاسخ داده‌اند. از جمله آیت الله بهجت (ره) می‌فرمودند که جمع بین دو قول انجام شود به این صورت که مصائب امام دوم و مناقب امام هفتم علیهما السلام را در مجالس بیان کنند تا احتیاط حاصل شود. آیت الله العظمی وحید خراسانی نیز به فرمایش مؤسس حوزه (عزاداری) توصیه می‌فرمایند. آیت الله العظمی شبیری زنجانی نیز سوگواری در این روز را جزء شعائر و سنت‌های شیعیان برشمرده‌اند ضمن اینکه این موضوع را با ذکر مناقب امام هفتم (ع) در تضاد نمی‌دانند. آیت الله العظمی فاضل لنکرانی (ره) قول مشهور را شهادت امام دوم در این روز می‌دانند. آیت الله العظمی میرزا جواد تبریزی (ره) معتقد است که محرم و صفر ماه‌های حزن آل الله است و باید به عزا پرداخت.
