زن در شاهنامه - دکتر محمد اسلامی ندوشن

کتب حماسی در سراسر ملل و نحل کهن سرشار از شرح پهلوانی ها و دلاوری هایی است که قهرمانان اسطوره ای این ملت ها در نبردهای گوناگون از خود به نمایش گذاشته اند و بنیه ناب فرهنگی خود را از این طریق حفظ می کنند. شاهکار حماسی شاهنامه، اثری است برآمده از مواریث اساطیری، تاریخی و فرهنگی ایران باستان که در آمیزش با جهان بینی توحیدی حکیم ابوالقاسم فردوسی همچون آیینه ای تمام نما، گویای بینش و منش ایرانیان بوده و از این رهگذر همواره از مراجع ایران و ایرانی شناسی قرار گرفته .اما در شاهنامه بخشی ازشناخت این فرهنگ از طریق شناساندن زنان به عنوان حماسه ساز و یا مکمل مردان حماسه آفرین محقق می شود. اگر شخصیت زن را در شاهنامه فردوسی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهیم می‌بینیم زن نه تنها در هر گونه عملیات‌های قهرمانی و لشکرکشی‌ها و موفقیت‌ها و عدم موفقیت‌های پادشاهان و پهلوانان به طور مستقیم و یا غیرمستقیم نقشی مؤثر داشته که خود می‌تواند لااقل موضوع یک کتاب جداگانه گردد، بلکه زنان سرباز نامداری به‌چشم می‌خورند که خود رأساً در جنگ‌ها شرکت نموده و عده‌ای را رهبری کرده و یا با فداکاری و درایت و هوش بی‌نظیر خود مسیر وقایع تاریخی را غالباً تغییر داده‌اند که می‌تواند اثر بدیعی را به نام تجزیه و تحلیل حماسه زنان شاهنامه به وجود آورد . در حقیقت زن حماسه آفرین فردوسی شأن و منزلتی بسیار والا دارد به گونه ای که ما در ابیات مختلفی که در شاهنامه موجود است، استاد مسلم حماسه سنگ تمام گذاشته است. به بیان بهتر می توان گفت در هیچ کتابی این قدر مقام زن بالا گرفته نشده و در هیچ کتابی زن تا این حد از جهات مختلف قابل احترام نیست، بررسی تطبیقی زن در حماسه فردوسی در قیاس با حماسه هایی مانند ایلیاد و اودیسه هومر بسیار قابل تأمل است. زن حماسه یونان و روم زنی است که تنها در حکم یک شیطان مونث ظاهر شده و مایه تباهی و سیاه روزگاری قهرمان داستان است و زن حماسه حکیم همان است که سهراب در دامان او پرورش می یابد و همانی است که فردوسی در مقام او می گوید: زنی بود گشتاسب را هوشمند / خردمند و دانا و رأیش بلند.

به هر روی تکیه بر حماسه سازی زنان در شاهنامه بر محور اندیشه والایی که فردوسی برای آنان قائل است می تواند ابعاد گوناگونی از زن و مقام او را در ادب فارسی آشکار سازد، به هر حال خدمت بزرگی که فردوسی در به تصویر کشیدن شخصیت زن در روزگار جهل ترکان غزنوی به فرهنگ کرد هرگز شاعر دیگری قادر به تصویر کشیدن آن نبود و از این رو شناخت اندیشه های این شاعر بزرگ می بایست در اولویت دوستداران ادب و فرهنگ این مرز و بوم قرار گیرد.

* کارشناس ارشد زبان و ادبیات فارسی