وقتی به حیات سی و چند ساله (34 یا 35) امام سجاد(ع) بعد از واقعه عاشورا می‌نگریم متوجه می‌شویم که حضرت با آسیب‌شناسی وضع موجود و اینکه دلایل چنین فاجعه عظیمی در میان امت اسلامی چه بوده است شکل و نوع مبارزه خویش را تغییر دادند. حضرت مبارزه را از عرصه کاروزار و جبهه جنگ سخت به عرصه فرهنگی و جنگ نرم کشاندند. اما علت چه بود؟
امام سجاد (ع) با شناخت دقیق از شرایط و مردم زمان خویش دریافت که نبرد اصلی در آن دوران نه با شمشیر که با تغییر تفکر است. امام به تعلیم و تغییر اخلاق در جامعه اسلامی کمر بست؛ زیرا طبق تحلیل آن امام بزرگوار، بخش مهمی از مشکلات اساسی دنیای اسلام که به فاجعه کربلا انجامید، ناشی از انحطاط و فساد اخلاق مردم بود. اگر مردم از اخلاق اسلامی برخوردار بودند، یزید و ابن زیاد و عمر سعد و دیگران نمی‌توانستند آن فاجعه را بیافرینند. حضرت با همین شناخت درست و صحیح از وظیفه در زمان مناسب خود موفق شد بعد از حادثه عاشورا که ضربه عظیمی بر پیکر اسلام ناب و راستین وارد آمده بود، یک تنه مانع از ویران‌شدن بنای دین شود. اگر تلاش‌های امام نبود چه بسا آثار بزرگ شهادت امام حسین(ع) از‌بین‌رفته و ضایع شده بود. آری کار فرهنگی و تلاش در جنگ نرم به قدری از اهمیت برخوردار است که اگر نتوانیم در آن موفق باشیم چه بسا همه تلاش‌های صورت‌گرفته در جنگ سخت و همه خون‌های ریخته‌شده بی اثر یا لااقل بسیار کم اثر خواهند شد. لذا می‌بینیم که سهم امام چهارم در حفظ و تداوم قیام عاشورا و به ثمر رساندن آن سهم عظیمی است.
در مجموع یکی از مهم‌ترین تلاش‌های صورت گرفته در زندگی امام چهارم، تلاش در جهت اصلاح اخلاقیات فراموش شده؛ یعنی تربیت و تهذیب اخلاق جامعه اسلامی بود.
مقام معظم رهبری با اشاره به همین بُعد از حیات مبارزاتی امام سجاد(ع) وظیفه ما در دوران کنونی را چنین تبیین نمودند:
«امروز در جامعه ما، یکی از تلاش‌های اساسی، باید تغییر اخلاق باشد. هر کدام از ما -همین من و شما که این‌جا روبه‌روی هم نشسته‌ایم؛ تک تک من و شما- خودمان را موظف بدانیم که اخلاق یک نفر را عوض کنیم و از بدی به‌سمت خوبی بکشانیم. آن یک نفر هم، خود ما هستیم. «کلّکم راع و کلّکم مسؤول عن رعیته» همه شما مسئول هستید و اوّلین مسئولیت، نسبت‌به شخصِ خودِ شماست. بر خودمان نظارت کنیم. خودمان را از فساد اخلاق، از پستی، از دروغگویی، از بدخواهی، از بددلی، از کینه‌ورزی، از بی رحمی، از تعرّض به حقوق دیگران، از جفا در حق دیگران، از بی‌اعتنایی به حال مردم محتاجِ توجّه و مراقبت و بقیه اخلاقیّات فاسد دور نگه داریم.»
امام سجاد(ع) اهداف خویش را با دقت و همت فراوان اما به دور چشم و ذهن افراد و به صورت مخفی در لایه‌های پنهان کلام خویش در قابل ادعیه به سرانجام رساندند. برخی از اهدافی که از طریق همین شکل مبارزه به صورت جنگ نرم و در عرصه فرهنگی در دوران امام سجاد(ع) به‌دست آمد به شرح زیر است:
- مطرح‌ساختن نام خاندان پیامبر در دورانی که حاکمان تمام تلاش خود را برای خاموش‌کردن نام رسول اکرم و ائمه به کار می‌بردند. تمام فرازهای دعاهای صحیفه با نام و یاد پیغمبر و اهل بیت آذین شده‌اند.
- تشریح جایگاه سیاسی ائمه دیگر هدف مهم امام بود. حضرت می فرمود: «پروردگارا!... بر آن پاکدامنان و پاکدلان رحمت فرست که کلیدداران خزانه علم تو و نگهبانان دین تو و مظاهر کامل تو در زمین و حجت‌های فروزان تو بر بندگان تو باشند.» یعنی اولا منصب امامت الهی است؛ ثانیا معصومین(ع) پس از حضرت رسول پاسدار دین و ارزش‌های معنوی هستند. ثالثا ائمه علاوه بر رهبری معنوی از خلافت الهی بر اجتماع نیز برخوردارند.
- نمایش آرمان نهایی ائمه که زنده‌کردن روح انتظار است. می‌فرمودند: «بارالها! در فرارسیدن فرج و گشایش دشواری‌ها و نیز پیروزی و سر فرود‌آوردن مردم برای ائمه(ع) و قرار‌گرفتن امکانات در اختیار ایشان، تعجیل نما.»
- افشاگری علیه غاصبان خلافت، حمایت از مظلوم و مقابله با ظالم. می‌فرمود: «خداوندا! من از اینکه مظلومی در برابر چشمان من مورد ستم قرار گرفته باشد و او را یاری نکرده باشم، از درگاه تو پوزش می‌خواهم.» یعنی کسی حق ندارد در برابر ظلم ظالم سکوت کند.
نکته پایانی اینکه حضرت در جنگ نرم خویش بر ضد حکومت جور علاوه بر تلاش‌های خود در قالب نیایش و دعا، با ذکر دائم مصیبت‌های کربلا در همه محافل و مجالس اقدام به بر‌ملا‌کردن چهره پلید حاکمان ظالم اموی نمودند و در این راه نیز به موفقیت‌های مهمی دست یافتند. نتیجه و خروجی تلاش‌های امام سجاد(ع) این بود که تنها در کمتر از 50 سال از واقعه کربلا از میان همان امت فاصله گرفته از اخلاق و مکارم نبوی چندین هزار شاگرد برای حضور در جلسات علمی امام باقر(ع) آماده و مهیا شدند.
