نظام بانکداری بدون ربا ریشه در ایدئولوژی و ارزش های اقتصاد اسلامی دارد و تحقق آن مستلزم استقرار عدالت اقتصادی و اجتماعی و نیز توزیع عادلانه درآمد و ثروت در جامعه است. بنابراین، منظور از بانکداری اسلامی نوعی سیستم بانکداری است که مبتنی بر قوانین اسلامی و نظریات اقتصاددانان و کارشناسان علوم بانکی و علمای اسلام است.
آغاز بانکداری اسلامی به دغدغه مردم کشورهای اسلامی در مورد رواج گسترده بانکداری ربوی بر می گردد که به نگرانی های روز مره مسلمانان در نیمه دوم قرن بیستم تبدیل شده بود؛ در نتیجه آن شهید محمدباقر صدر در این باره تحقیقات جامعی بعمل آورد. علت طرح موضوع هم این بود که مسلمانان استقبال چندانی از تودیع پول در بانکداری ربوی نداشتند و سرمایه های خود را به طور معمول در این بانک ها سپرده گذاری نمی کردند و البته اگر هم چنین عملی اتفاق می افتاد فاجعه بزرگتری بود چون اموال خود را آغشته به مال حرام و ربوی می کردند.
شهید صدر دو موضوع را در باب بانکداری غیرربوی بیان داشت :
اول اینکه در اساس و به طور پایه ای ، بانکداری چگونه اسلامی می شود، و دوم اینکه چه کنیم تا در صورت عدم تغییر وضع موجود، نوعی بانکداری رواج یابد که لااقل شبهه ربوی نداشته باشد، یعنی از اساس و بنیان، بانکداری اسلامی مطرح نشود که با مشی حکومت مطابق نباشد، بلکه به گونه ای باشد که بتوان با حفظ شیوه بانکداری متعارف فعلی و حذف نقاط منفی آن یعنی ربوی بودن از طریق استناد به فتاوای مشهور و همچنین حفظ نقاط قوت این بانکداری همانند نقل و انتقال پول به اصلاح آن پرداخت.
شهید صدر روش دوم را پیشنهاد کرد؛ وی اجرای روش اول را که شامل ایجاد تغییرات اساسی در ساختار و بنیان بانکداری است به دلیل نبود شرایط کافی، مناسب ندانسته و بنابراین بانکداری بدون ربا را مطرح می کرد.
در اینجا لازم به ذکر است که از نظر شهید صدر ایجاد یک سیستم بانکداری از پایه متفاوت و کاملا بر اساس تعالیم اسلام امری غیر ممکن نیست و ایشان این مساله را صرفا به دلیل کافی نبودن شرایط کنار گذاشته اند و این بدان معنی است که ممکن است روزی بتوان شرایط را برای شکل گیری چنین مدلی نیز آماده دید.
نظام بانکداری بدون ربا ریشه در ایدئولوژی و ارزش های اقتصاد اسلامی دارد و تحقق آن مستلزم استقرار عدالت اقتصادی و اجتماعی و نیز توزیع عادلانه درآمد و ثروت در جامعه است. بنابراین، منظور از بانکداری اسلامی نوعی سیستم بانکداری است که مبتنی بر قوانین اسلامی و نظریات اقتصاددانان و کارشناسان علوم بانکی و علمای اسلام است.
بازار بزرگ بالقوه پیش روی بانکداری اسلامی
بانکهای اسلامی و بانکهای متعارف امروزی می دانند که اگر 3/1 میلیارد مسلمان دنیا، امکان انتخاب داشته باشند ، ترجیح می دهند از خدمات مالی مطابق با اعتقادات مذهبی شان استفاده کنند . از طرفی این شیوه بانکداری علاوه بر مسلمانان برای غیر مسلمانان نیز جاذبه دارد .
درمالزی بانکها دریافته اند که تقریبا 25 درصد حسابهای اسلامی ، توسط غیر مسلمانانی که به دنبال محصولات بانکداری متفاوت و جدید هستند ،گشایش می شوند . تعداد صاحبان غیر مسلمان حساب ها در بانکهای اسلامی خاورمیانه ، انگلیس و آمریکا از روند رشد آهسته ولی یکنواختی برخوردار هستند . جاذبه بانکداری اسلامی برای مشتریان غیرمسلمان در سه نکته است:
اول؛ آگاهی بخشی
همچنانکه بانکداری اسلامی بطور گسترده تری موضوع بحث رسانه ها قرار گرفته است، مشتریان بیشتری در پی یافتن تعریف بانکداری اسلامی و کسب اطلاعات در رابطه با چگونگی عملکرد و فواید آن در سبک زندگی افراد هستند.
موسسات عرضه کننده بانکداری اسلامی به خوبی دریافته اند که آموزش مشتریان (غیرمسلمان) کلید جذب مشتریان جدید است. بانک اسلامی بریتانیا نیز ، آموزش مشتریان و بالابردن سطح آگاهی آنان در مساجد محلی را از اصول مهم در جذب مشتریان مسلمان می داند. در رابطه با غیرمسلمانان، مشکل،عمل گرایانه تر است و آگاه کردن مشتریان بواسطه تأیید نشان تجاری و ارائه یک تعریف مشخص از طرح ارزشی بدست می آید.
دوم؛ بانکداری اسلامی به مثابه یک نشان تجاری
تأمین مالی اسلامی یک شیوه تأمین مالی است که بر پایه شریعت و تعالیم قرآنی قرار داد. این اصول اسلامی معاملاتی را که ربا در آن وجود داشته باشد را ممنوع کرده است.
زمانی که معنای واقعی کلمه ربا موضوع اصلی بحث قرار گیرد، کافی است که بگوییم بر اساس اصول اعتقادی تأمین مالی اسلامی، ربا مساوی است با بهره بنابراین پرداخت های آن باید بدون بهره باشد و به جای آن پرداخت بر اساس تقسیم سود می تواند جایگزین شود. پس، موسسات مالی باید محصولاتی را عرضه کنند که در درآمد حاصل از آن بهره ای وجود نداشته باشد و همچنین منشأ آن از محل سرمایه گذاری در فعالیت های ممنوع شده برای مسلمانان نباشد. نشان تجاری بانکداری اسلامی، سرمایه گذاری اخلاقی و تسهیم در سود و زیان است. یک مجموعه ای از رهنمون ها که برای مشتریان سراسر دنیا گیرا و مطلوب است.
سوم؛ مقایسه با بانکداری سنتی (ربوی)
جاذبه محصولات بانکداری اسلامی برای غیرمسلمانان نه تنها از لحاظ اهداف اجتماعی آن است بلکه حاوی این حقیقت است که محصولات مذکور به سرمایه گذار طلبکار یا بازرگان بر حسب پیشینه واولویتهای ریسک آنان، روشهای جدید درجه بندی محصولات مالی را ارائه می دهند، محصولات بانکداری اسلامی می توانند به هر سرمایه گذار یا بازرگان ( مسلمان و یا غیرمسلمان)، راههای نوین مدیریت ریسک را نشان دهند.
مشارکت یا شرکتی که منابع مالی آن از محل فروش سهام اسلامی تأمین شده است باید مطابق با شریعت اسلام عمل کند. به عبارت دیگر ،نباید در تولید و توزیع الکل ،محصولات تنباکو، مواد مخدر، هرزه نگاری،قمار یا فعالیت های مضر برای طبیعت دخالت داشته باشند. سرمایه گذاری در یک صندوق سهام اسلامی پیشبرد اهداف مالی و اجتماعی را به همراه دارد.
چهارم؛ یک رویکرد چند فرهنگی نسبت به استراتژی
به منظور جذب مشتریان غیرمسلمان، بانکهای اسلامی و بانکهای سنتی عرضه کننده محصولات اسلامی باید استراتژای را اتخاذ کنند که شامل یک طرح ارزشی باشد و خدمات ارزش افزوده قابل فهم و مشخصی را در برگیرد.
بهترین تبلیغ در متمایز کردن خدمات بانکداری اسلامی با بانکداری سنتی، بیان اختلافات در مورد بهره تقسیم و تسهیم زیان نیست. بلکه ارزشهای اسلامی باید در عمل رعایت شود. به عنوان مثال ، در اکتبر 2005 ، نشنال بانک قطر اعلام کرد در ماه رمضان همه مطالبات خود بابت اقساط وامهای خودرو و شخصی مشتریان را به تعویق خواهد انداخت. QNB بانک با بررسی عادات پس انداز و خرج کردن مشتریانش در طول ماه مبارک رمضان متوجه شد که آنها بیش از حد توان خود فعالیت می کنند و این تخفیف با هدف حمایت از مشتریانی که نیازمند کمک هستند، داده شده است.اگرچه از لحاظ استانداردهای بانکداری غربی، هزینه مبادرت به اینگونه کارها سرسام آور و گزاف است و به زبان ساده از لحاظ تجاری مقرون به صرفه نیست، اما این شیوه رفتار نشنال بانک قطر دو ویژگی مهم طرح ارزشی اسلامی را نشان می دهد:
1-همدردی و دلسوزی با همنوعان
2-احساس سودمندی بیشتر در جامعه
آینده بانکداری اسلامی
بازار بانکداری اسلامی در دوران تجدید حیات به سر می برد بطوریکه مشتریان دریافته اند بانکداری اسلامی با توجه به زیربنای اخلاقی و ساختار مالی بدون بهره اش یک شیوه بسیار مطلوب برای سرمایه گذاری و نگهداری وجوهشان به حساب می آید. با توجه به چالش بانک ها برای پیدا کردن مشتریان جدید و حفظ مشتریان فعلی، آنها هزینه بی وفایی مشتریان را به مشتریان فعلی انتقال می‌دهند.
در بانکداری اسلامی، اگرچه هزینه ها در بعضی موارد بالاتر از بانکهای سنتی است اما از همان ابتدا بطور واضح و مشخص وضع شده است و مشتریان به نوع ارتباطات خود با بانک واقف هستند. با توجه به اطمینان مشتریان از تسهیم ضرر و تقسیم سود و همچنین استاندارد بالای سرمایه گذاری بانکها و توجه به مسائل اجتماعی و هم شرکت های سودآور، حس وفاداری را در آنها بوجود می‌آورد.
اول اینکه در اساس و به طور پایه ای ، بانکداری چگونه اسلامی می شود، و دوم اینکه چه کنیم تا در صورت عدم تغییر وضع موجود، نوعی بانکداری رواج یابد که لااقل شبهه ربوی نداشته باشد، یعنی از اساس و بنیان، بانکداری اسلامی مطرح نشود که با مشی حکومت مطابق نباشد، بلکه به گونه ای باشد که بتوان با حفظ شیوه بانکداری متعارف فعلی و حذف نقاط منفی آن یعنی ربوی بودن از طریق استناد به فتاوای مشهور و همچنین حفظ نقاط قوت این بانکداری همانند نقل و انتقال پول به اصلاح آن پرداخت.
شهید صدر روش دوم را پیشنهاد کرد؛ وی اجرای روش اول را که شامل ایجاد تغییرات اساسی در ساختار و بنیان بانکداری است به دلیل نبود شرایط کافی، مناسب ندانسته و بنابراین بانکداری بدون ربا را مطرح می کرد.
در اینجا لازم به ذکر است که از نظر شهید صدر ایجاد یک سیستم بانکداری از پایه متفاوت و کاملا بر اساس تعالیم اسلام امری غیر ممکن نیست و ایشان این مساله را صرفا به دلیل کافی نبودن شرایط کنار گذاشته اند و این بدان معنی است که ممکن است روزی بتوان شرایط را برای شکل گیری چنین مدلی نیز آماده دید.
نظام بانکداری بدون ربا ریشه در ایدئولوژی و ارزش های اقتصاد اسلامی دارد و تحقق آن مستلزم استقرار عدالت اقتصادی و اجتماعی و نیز توزیع عادلانه درآمد و ثروت در جامعه است. بنابراین، منظور از بانکداری اسلامی نوعی سیستم بانکداری است که مبتنی بر قوانین اسلامی و نظریات اقتصاددانان و کارشناسان علوم بانکی و علمای اسلام است.
بازار بزرگ بالقوه پیش روی بانکداری اسلامی
بانکهای اسلامی و بانکهای متعارف امروزی می دانند که اگر 3/1 میلیارد مسلمان دنیا، امکان انتخاب داشته باشند ، ترجیح می دهند از خدمات مالی مطابق با اعتقادات مذهبی شان استفاده کنند . از طرفی این شیوه بانکداری علاوه بر مسلمانان برای غیر مسلمانان نیز جاذبه دارد .
درمالزی بانکها دریافته اند که تقریبا 25 درصد حسابهای اسلامی ، توسط غیر مسلمانانی که به دنبال محصولات بانکداری متفاوت و جدید هستند ،گشایش می شوند . تعداد صاحبان غیر مسلمان حساب ها در بانکهای اسلامی خاورمیانه ، انگلیس و آمریکا از روند رشد آهسته ولی یکنواختی برخوردار هستند . جاذبه بانکداری اسلامی برای مشتریان غیرمسلمان در سه نکته است:
اول؛ آگاهی بخشی
همچنانکه بانکداری اسلامی بطور گسترده تری موضوع بحث رسانه ها قرار گرفته است، مشتریان بیشتری در پی یافتن تعریف بانکداری اسلامی و کسب اطلاعات در رابطه با چگونگی عملکرد و فواید آن در سبک زندگی افراد هستند.
موسسات عرضه کننده بانکداری اسلامی به خوبی دریافته اند که آموزش مشتریان (غیرمسلمان) کلید جذب مشتریان جدید است. بانک اسلامی بریتانیا نیز ، آموزش مشتریان و بالابردن سطح آگاهی آنان در مساجد محلی را از اصول مهم در جذب مشتریان مسلمان می داند. در رابطه با غیرمسلمانان، مشکل،عمل گرایانه تر است و آگاه کردن مشتریان بواسطه تأیید نشان تجاری و ارائه یک تعریف مشخص از طرح ارزشی بدست می آید.
دوم؛ بانکداری اسلامی به مثابه یک نشان تجاری
تأمین مالی اسلامی یک شیوه تأمین مالی است که بر پایه شریعت و تعالیم قرآنی قرار داد. این اصول اسلامی معاملاتی را که ربا در آن وجود داشته باشد را ممنوع کرده است.
زمانی که معنای واقعی کلمه ربا موضوع اصلی بحث قرار گیرد، کافی است که بگوییم بر اساس اصول اعتقادی تأمین مالی اسلامی، ربا مساوی است با بهره بنابراین پرداخت های آن باید بدون بهره باشد و به جای آن پرداخت بر اساس تقسیم سود می تواند جایگزین شود. پس، موسسات مالی باید محصولاتی را عرضه کنند که در درآمد حاصل از آن بهره ای وجود نداشته باشد و همچنین منشأ آن از محل سرمایه گذاری در فعالیت های ممنوع شده برای مسلمانان نباشد. نشان تجاری بانکداری اسلامی، سرمایه گذاری اخلاقی و تسهیم در سود و زیان است. یک مجموعه ای از رهنمون ها که برای مشتریان سراسر دنیا گیرا و مطلوب است.
سوم؛ مقایسه با بانکداری سنتی (ربوی)
جاذبه محصولات بانکداری اسلامی برای غیرمسلمانان نه تنها از لحاظ اهداف اجتماعی آن است بلکه حاوی این حقیقت است که محصولات مذکور به سرمایه گذار طلبکار یا بازرگان بر حسب پیشینه واولویتهای ریسک آنان، روشهای جدید درجه بندی محصولات مالی را ارائه می دهند، محصولات بانکداری اسلامی می توانند به هر سرمایه گذار یا بازرگان ( مسلمان و یا غیرمسلمان)، راههای نوین مدیریت ریسک را نشان دهند.
مشارکت یا شرکتی که منابع مالی آن از محل فروش سهام اسلامی تأمین شده است باید مطابق با شریعت اسلام عمل کند. به عبارت دیگر ،نباید در تولید و توزیع الکل ،محصولات تنباکو، مواد مخدر، هرزه نگاری،قمار یا فعالیت های مضر برای طبیعت دخالت داشته باشند. سرمایه گذاری در یک صندوق سهام اسلامی پیشبرد اهداف مالی و اجتماعی را به همراه دارد.
چهارم؛ یک رویکرد چند فرهنگی نسبت به استراتژی
به منظور جذب مشتریان غیرمسلمان، بانکهای اسلامی و بانکهای سنتی عرضه کننده محصولات اسلامی باید استراتژای را اتخاذ کنند که شامل یک طرح ارزشی باشد و خدمات ارزش افزوده قابل فهم و مشخصی را در برگیرد.
بهترین تبلیغ در متمایز کردن خدمات بانکداری اسلامی با بانکداری سنتی، بیان اختلافات در مورد بهره تقسیم و تسهیم زیان نیست. بلکه ارزشهای اسلامی باید در عمل رعایت شود. به عنوان مثال ، در اکتبر 2005 ، نشنال بانک قطر اعلام کرد در ماه رمضان همه مطالبات خود بابت اقساط وامهای خودرو و شخصی مشتریان را به تعویق خواهد انداخت. QNB بانک با بررسی عادات پس انداز و خرج کردن مشتریانش در طول ماه مبارک رمضان متوجه شد که آنها بیش از حد توان خود فعالیت می کنند و این تخفیف با هدف حمایت از مشتریانی که نیازمند کمک هستند، داده شده است.اگرچه از لحاظ استانداردهای بانکداری غربی، هزینه مبادرت به اینگونه کارها سرسام آور و گزاف است و به زبان ساده از لحاظ تجاری مقرون به صرفه نیست، اما این شیوه رفتار نشنال بانک قطر دو ویژگی مهم طرح ارزشی اسلامی را نشان می دهد:
1-همدردی و دلسوزی با همنوعان
2-احساس سودمندی بیشتر در جامعه
آینده بانکداری اسلامی
بازار بانکداری اسلامی در دوران تجدید حیات به سر می برد بطوریکه مشتریان دریافته اند بانکداری اسلامی با توجه به زیربنای اخلاقی و ساختار مالی بدون بهره اش یک شیوه بسیار مطلوب برای سرمایه گذاری و نگهداری وجوهشان به حساب می آید. با توجه به چالش بانک ها برای پیدا کردن مشتریان جدید و حفظ مشتریان فعلی، آنها هزینه بی وفایی مشتریان را به مشتریان فعلی انتقال می‌دهند.
در بانکداری اسلامی، اگرچه هزینه ها در بعضی موارد بالاتر از بانکهای سنتی است اما از همان ابتدا بطور واضح و مشخص وضع شده است و مشتریان به نوع ارتباطات خود با بانک واقف هستند. با توجه به اطمینان مشتریان از تسهیم ضرر و تقسیم سود و همچنین استاندارد بالای سرمایه گذاری بانکها و توجه به مسائل اجتماعی و هم شرکت های سودآور، حس وفاداری را در آنها بوجود می‌آورد.
