احیای بازارچه های مرزی اگرچه از دستاوردهای سفر رئیس جمهور به استان سیستان و بلوچستان بود، ولی موضوعی کهنه و اندکی قابل بحث است چه آنکه بسیاری معتقدند بازارچه های مرزی نه تنها هیچ کمکی به اقتصاد کشور نمی‌کنند که مامنی برای قاچاق کالا به کشور و در تنگنا قرار دادن هر چه بیشتر بخش تولید کشور نیز هستند. شاید از این رو بود که در سالهای گذشته و در دوران فعالیت دولت نهم و دهم بسیاری از بازارچه‌های مرزی تعطیل و یا نیمه تعطیل شدند.

21 سال تاریخچه بازارچه های مرزی و کارنامه ای نامعلوم

تاریخچه ایجاد بازارچه های مرزی برای نخستین بار به دولت سازندگی و در سال 1371 بازمی گردد، آنچنان که هیئت وزیران در جلسه خود در تاریخ 11 مرداد 1371 بنا به پیشنهاد وزارتخانه‌های کشور و اموراقتصادی و دارایی وقت و به استناد اصل یکصد و سی و هشتم قانون اساسی‌جمهوری اسلامی، ‌آیین‌نامه تشکیل بازارچه‌های مرزی را با هدف توسعه تجارت خارجی که بعدها تجارت چمدانی شهرت یافت و همچنین توسعه پایدار مناطق مرزی کشور تصویب کرد.

با این حال در طول 21 سال گذشته این بازارچه ها آنچنان که باید به اهداف خود که همان توسعه تجارت خارجی و تامین امنیت مناطق مرزی کشور بود نرسیدند که بخشی از آنها حتی به مناطقی امن برای گسترش قاچاق کالا به کشور تبدیل شدند.

57 بازارچه مرزی و تعطیلی نیمی از آنها

توجه به بازارچه های مرزی و روند توسعه آنها در طول 21 سال گذشته فراز و فرود بسیاری داشته است با این حال هم اکنون بنا به گفته مسئولان تنها 27 بازار چه مرزی کشور از مجموع 57 بازار چه مرزی کشور فعال هستند.

گرچه یکی از دلایل عمده غیرفعال یا نیمه فعال بودن بازارچه های مرزی طی سال های اخیر، عملکرد کشورهای طرف مقابل همچون عراق عنوان می‌شود، اما عوامل داخلی همچون نبود مدیریت یکپارچه و هماهنگ در کنار نبود قانون و ساز و کاری مشخص در زمینه فعالیت این بازارچه ها در کمرنگ شدن فعالیت و اثربخشی آنها بی تاثیر نیست.

بازارچه باجگیران و خواب زمستانی

مهدی رحیمی از فعالان اقتصادی در بازارچه مرزی باجگیران در خراسان رضوی در این باره می گوید: بازارچه های مرزی به ویژه بازارچه مرزی باجگیران چند سالی است که دیگر رونق سابق را ندارد و این
بی‌رمقی و بی‌رونقی شاید دلایل متعددی دارد از جمله آن بی تدبیری و ناهماهنگی مسئولان و نهادهای متولی اداره این بازارچه ها است.

برای مثال برخی از نهادهای مستقر در این بازارچه‌ها فعالیت های این بازارچه ها را تقویت کننده قاچاق کالا به کشور می دانند و برخی دیگر فعالیت آن را موجب رونق و رشد تجارت خارجی قلمداد می کنند و این دوگانگی بیش از هر عاملی بر فعالیت این بازارچه ها به صورت مستقیم تاثیر دارد.

بازارچه های مرزی به نام معیشت مرزنشینان به کام قاچاقچیان

با این حال حسینعلی شهریاری نماینده مردم زاهدان در این باره نظر متفاوتی دارد وی معتقد است: پیش از بستن مرز و بازارچه ها باید به این نکته اندیشید که مردم در مدت بسته بودن مرز باید چگونه امرار معاش کنند؟ به گفته وی، با وجود این که برای فعالیت بازارچه های مرزی قانون تدوین شده و به تصویب رسیده است، اما در سیستان و بلوچستان هر دستگاهی به صورت سلیقه ای و جزیره ای در این رابطه عمل می کند.

ایجاد بازارچه های مرزی اصولا با اهدافی نظیر ایجاد اشتغال و تامین معیشت ساکنان این مناطق، کنترل قاچاق کالا و افزایش امنیت مرزها شکل می گیرند، اما نمی توان اذعان کرد که این اهداف تا کنون به صورت واقعی تحقق یافته و اداره این بازارچه ها منجر به رونق اقتصادی مناطق شهری و روستایی محدوده های مرزی شده است. هر چند دولتمردان از مراکز یاد شده به عنوان مراکز رسمی تجارت و تبادلات دو سویه مرزی یاد می‌کنند و نسبت به سهم تجاری ایران از این بازارچه ها ارزیابی مثبتی دارند اما نمی توان منکر آن شد صادرات از طریق این بازارچه در برابر سیل عظیم ورود کالا از مراکز مذکور، رقم بسیار ناچیزیست که کفه تبادلات تجارت مرزی را برای ایران منفی کرده است.

بازارچه‌های مرزی مامنی برای قاچاق

عضو هیئت رئیسه اتاق بازرگانی ایران در این خصوص معتقد است که در زمان حاضر، بازارچه های مرزی از اهداف اصلی خود یعنی مبادلات محدود مرزی خارج شده اند و قوانین و مقررات حاکم بر آنها باید اصلاح و بازنگری شود.«ابراهیم جمیلی» معتقد است: اکنون انواع کالاهای خارجی به صورت گسترده و با برندهای معروف تجاری، بدون ثبت سفارش از طریق گمرک از این مناطق وارد کشور می شوند.

بسیاری از فعالان اقتصادی معتقدند که این بازارچه ها از محل تبادلات محدود کالایی میان دو کشور به مکانی برای انجام مبادلات گسترده تجاری تبدیل شده اند که این امر علاوه بر تحت الشعاع قرار دادن تجارت رسمی، به افزایش بی رویه واردات دامن زده است.

با این حال هنوز بعد از 21 سال از تاریخچه تاسیس بازارچه های مرزی این موضوع در برزخ میان کارایی و ناکارایی برای اقتصاد کشور معلق باقی مانده است تعلیقی که در تمامی این سالها بسته به نوع نگاه دولتها و تصمیم گیران دولتی متفاوت بوده و نتایج ملموسی نه برای اقتصاد کشور و نه حتی برای مرزنشینان محروم کشور به همراه نداشته است.