در سه دهه اخیر به دلیل گسترش نوع و تقاضای محصولات پتروشیمی کشورهای پیشرفته آمریکای شمالی، اتحادیه اروپا و جنوب شرقی آسیا در صدد انتقال واحدهای بالادست پتروشیمی به کشورهای در حال توسعه به ویژه خاورمیانه برآمدند، زیرا این واحد‌ها با وجود آلودگی و سرمایه بری بالا عموما ارزش افزوده کمتری داشتند و ارزش افزوده بیشتر در واحدهایی نهفته بود که به مصرف کننده نهایی نزدیک‌تر است؛ از سوی دیگر سخت شدن شرایط رقابت در بازارهای جهانی این محصولات، نزدیکی به منابع خوراک را ضروری ساخته است.
تحقق ارزش‌های مورد نظر در صنعت پتروشیمی یعنی کسب ارزش افزوده، ایجاد اشتغال و توسعه صنعتی در کنار نیاز به توسعه متوازن صنعت پتروشیمی، ارتباط مستقیم با توسعه مطلوب صنایع میان دستی و پایین دستی پتروشیمی و در‌‌نهایت تکمیل زنجیره ارزش این صنعت دارد، اما نسبت رشد این دسته از صنایع به صنایع بالادستی پتروشیمی بسیار کم و غیر قابل مقایسه است، زیرا توسعه صنایع پایین دستی کشور دچار مشکلات و موانع متعدد است.
صنایع پایین دستی در ایجاد ارتباط و تعامل با بازارهای خارجی به شدت ضعیفند به طوری که امکان عرضه محصولات خود را برای رقابت حتی در بازارهای منطقه‌ای هم ندارند؛ در نتیجه همیشه با یک بازار بسته داخلی روبه رو هستند که حتی حفظ این بازار به خاطر عرضه محصولات ارزان قیمت تری از کشورهایی همچون چین به مرور زمان تهدید خواهد شد.
یکی دیگر از مشکلات، وضعیت بازار و تقاضا است، مسئولیت ناپذیری نهادهای دولتی و عمومی در قبال ارائه دهندگان خدمات و محصولات، رقابت کاهنده در صنعت داخلی، آماده نبودن ابزار‌ها، حمایت‌ها و برنامه‌های توسعه بازارهای صادراتی: نبود سازکارهای حمایتی و برنامه‌های مناسب توسعه، نبود دیدگاه مدیریت بازار داخلی در جهت کسب بیشترین ارزش افزوده، نبود تشکل‌های جامع، نبود زنجیره تأمین مواد اولیه برای صنایع کوچک، ضعف ساختارهای مالی، تحریم‌های اقتصادی تنها بخشی از مشکلات این صنعت در دو بخش بالادستی و پایین دستی است.
با توجه به این واقعیت که بخش قابل توجهی از منفعت اقتصادی و ارزش افزوده در حوزه پایین دستی صنعت پتروشیمی نهفته است این حوزه نیز به صورت جداگانه در ایران با معضلات و چالش‌های بسیاری روبه رو است.
از جمله مشکلات موجود در مورد عرضه محصولات پتروشیمی، ترکیب محصولاتی است که عرضه می‌شود، زیرا ظرفیت بازار داخلی برای کالاهایی که عرضه می‌شوند، بسیار پایین و این در حالی است که کار‌شناسان و مسئولان این صنعت معتقدند خام فروشی و صادرات محصولات پتروشیمی، کشور را از ارزش افزوده و اشتغال بسیار زیادی محروم می‌کند.
از یک سو با صدور محصول خام مجتمع‌های پتروشیمی، فرصت تبدیل این محصولات از سوی شرکت‌ها و نیروی کار داخلی به محصولات نهایی با ارزش افزوده بالا‌تر از دست می‌رود و از سوی دیگر علاوه بر محروم شدن کشور از بازارهای مطمئن صادراتی و جایگزینی رقبا، کشور ناچار است هزینه زیادی را برای واردات این محصولات پرداخت کند.
این نکته زمانی اهمیت خود را بیشتر نشان می‌دهد که بدانیم ایران از منابع انرژی خود برای تولید محصولات پتروشیمی استفاده می‌کند و مزیت بالقوه فراوانی در این خصوص دارد، ضمن آنکه بخش بزرگی از ارزش افزوده‌ای که به عنوان سود صادرات نصیب مجتمع‌های پتروشیمی بزرگ می‌شود، می‌تواند در بخش پایین دستی به ارزش افزوده بیشتر ناشی از فعال سازی تولید داخل، همچنین ایجاد اشتغال بالا در این بخش منجر شود.
امروزه بیش از ٧٠ درصد این محصولات نهایی، ظرفیت جذب در بازار داخلی را ندارند؛ به همین دلیل تولید بیشتر این محصولات، صنایع پایین دستی پتروشیمی را فعال‌تر نمی‌کند و این در حالی است که به باور کار‌شناسان این حوزه به طور متوسط به ازای هر ۵ تن محصول در سال، قابلیت ایجاد یک شغل در حوزه صنایع پایین دستی پتروشیمی را دارد.
این به معنای آن است که اگر به جای این ٧٠ درصد صادراتی فقط ٣٠ درصد آن یعنی ١٠ میلیون تن محصول خام در داخل کشور به محصول نهایی تبدیل شود، امکان ایجاد دو میلیون شغل فقط در این بخش در کشور وجود خواهد داشت.
*عضو هیئت مدیره اتحادیه صادرکنندگان فراورده‌های نفت، گاز و پتروشیمی
