نقش ویژه تربیت مادری

در آخرین روزهای دهه اول هجری قمری اسماء بنت عمیس در رؤیا همسرش ابوبکر ابن ابی قحافه را دید که لباس سفید بر تن دارد و ریش هایش را حنا بسته است. پیامبر (ص) در تعبیر این رؤیا فرمود که اسماء از همسرش پسری به دنیا خواهد آورد که خدا او را موی دماغ کفار و منافقین قرار می دهد و نام او را محمد بگذارید. پیش بینی حضرت نیز دقیقا به حقیقت پیوست. (1) مادرش زنی عفیف و دوستدار اهل بیت بود. همسر اول او جعفر طیار در جنگ موته شهید شد. اسماء با وجودی که زنان مجلله عصر خود بود ولی با میل خویش به خدمتگذاری حضرت صدیقه طاهره (س) مشغول شد. او فرزندش را چنان تربیت نمود که از یاران طراز اول و برگزیده حضرت علی (ع) گشت. این بانوی مکرمه حتی در ماجرای فدک بر خلاف نظر شوهرش موضعگیری نمود و گفت که شما حق صاحب حق را به او
نمی دهید و ظالمید. (2)

فرزند علی (ع) از صلب ابوبکر!

پس از مرگ ابوبکر اسماء به ازدواج امیرمومنان (ع) درآمد و محمد سعادت تربیت از سوی پدر را نیز بدست آورد. رابطه او با حضرت علی (ع) به حدی رسید که محمد خود را فقط فرزند علی (ع) می دانست و حضرت نیز درباره اش فرمود: «هو ابنی من ظهر ابی بکر؛ محمد فرزند من و از صلب و نسل ابوبکر است.» (3) و در تعبیر دیگری او را چنین خطاب نمود: «او مانند فرزندی برای من و برادری برای فرزندان من و فرزندان برادرم (جعفر) بود.» (4) او در دامان علی بن ابیطالب به گونه ای تربیت یافت که درباره اش گفته اند: «کان من نساک قریش... یعنی او از پارسایان قریش بود و بسیار عبادت می کرد. او به حدی از بصیرت و معرفت رسید که آشکارا به مخالفت با سیره پدرش ابوبکر می پرداخت و اوج حق طلبی او را در جنگ جمل می توان مشاهده نمود که در برابر خواهر خود ایستاد و ذره ای در حمایت مولایش علی بن ابیطالب سستی نکرد. زراره نیز از امام باقر (ع) چنین نقل می کند که محمد بن ابی بکر با علی بن ابیطالب (ع) بر بیزراری از پدرش دست بیعت داد. (5)

از ویژگی های دیگر او اهتمام ویژه به امر به معروف و نهی از منکر بود تا جایی که امام صادق(ع) فرمودند: «عماریاسر و محمد بن ابی بکر هیچ گاه راضی نمی شدند که با اوامر و نواهی خداوند بلندمرتبه مخالفت شود.» (6)

عثمان در دوران خلافتش درست (برعکس امیرمومنان که به شایسته سالاری اعتقاد داشت) تمام مناصب کلیدی را به اقوام و نزدیکانش سپرد و اعمال ناشایست آنها موجبات رنجش اصحاب پیامبر را فراهم آورد. در یک کلام، سیاست عثمان در کشورداری از سنت پیامبر (ص) فاصله زیادی داشت و حتی برخلاف شیوه دو خلیفه سابق خود بود. او پسرعمویش عبدالله بن سعد بن ابی سرح را حاکم مصر کرد. این فرد کسی بود که پیامبر (ص) خونش را مباح شمرده بود! حکومت مستبدانه او مصریان را به ستوه آورد و حتی افرادی همچون محمد بن ابی بکر را که به آن دیار رفته بود زندانی نمود. همین ماجراها و بی توجهی عثمان به شکایات بزرگان از صحابه عده ای را برای عزل او مصمم نمود.

برخورد سرد با خواهرش

محمد بن ابی بکر در جنگ جمل جزء فرماندهان پیاده نظام حضرت علی (ع) بود. وقتی شتر عایشه پی شد حضرت به محمد فرمود نزد خواهرت برو زیرا کسی جز تو نباید به هودج او نزدیک شود. وقتی محمد دستش را برای کمک به داخل هودج برد خواهرش با ترس گفت مادرت به عزایت بنشیند، کیستی؟ محمد گفت: «اَنَا أبغضُ اَهَلَکِ اِلَیک؛ من مبغوض ترین افراد خانواده ات در نزد تو هستم.» عایشه گفت: هان، تو فرزند آن خثعمی (مقصود اسماء بنت عمیس) هستی؟ گفت: آری، ولی او کمتر از مادر تو نبود! عایشه گفت: صحیح است، او زن شریفی بود. بگذریم خدای را شکر که سلامتی. محمد گفت: تو خواهان سلامتی من نبودی بنگر که با خود چه کردی... (7)

نقش مهم تربیت

وقتی محمد ابن ابی بکر در مصر به شهادت رسید امیرالمومنین (ع) بسیار اندوهگین شد و وقتی علت ناراحتی حضرت را پرسیدند فرمود: «او دست پرورده من بود، برادر پسرانم بود، من پدر او بودم و او را آماده کردم که برایم پسری باشد...» (8) این کلام حضرت نشانگر نقش مهم تربیت در جوانان و نوجوانان است. زیرا با این بیان به اطرافیان فهماندند که تعجب نکنید چرا برای فرزند ابوبکر اینقدر ناراحتم زیرا من برای تربیت او زحمت زیادی کشیده بودم و او بیشتر از اینکه فرزند پدرش باشد دست پرورده علی (ع) بود. امام صادق (ع) نیز در خصوص فضایلش می فرماید: «روزی محمد بن ابی بکر به امیرالمؤمنین (ع) عرض کرد: دستت را بده تا با تو بیعت کنم و سپس با آن حضرت بیعت کرد و گفت: «أشْهَدُ أنَّکَ إمامٌ مُفترِضٌ طاعَتُکَ و إِنَّ ابی فی النّار؛ گواهی می دهم که تو امامی هستی که اطاعتت واجب است و پدر من در آتش است.» جالب اینکه امام صادق(ع) نیز اضافه می کنند که نجابت محمد از جانب مادرش اسماء دختر عمیس بود نه پدرش. (9) یعنی تربیت مادری بر ژن پدری او غلبه کرده و کاملا تغییر یافته است.

اشعار پر شور و تند

شاید اشعار زیر از محمد بن ابى بکر بهترین گواه چگونگی تفکر انقلابی اش باشد:

یا ابانا قد وجدنا ما صلح‏/خاب من انت ابوه و افتضح‏

انما اخرجنى منک الذى‏/اخرج الدر من الماء الملح‏...

- اى پدر آنچه راه صلاح و درستى بود ما (در نتیجه پیروى از على (ع)) پیدا کردیم. زیانکار و رسواست کسى که پدرش تو باشى.

- مرا از صلب تو بیرون آورد آن (خدائى) که مروارید را از آب شور (دریا) بیرون آورد.

- آیا تو (به این زودى) عهد خلافت را که پیغمبر مبعوث در غدیر خم (درباره على (ع)) فرمود و شرح داد فراموش کردى؟

- آیا در آن روز پیغمبر احمد مختار درباره تو وصیت کرد یا در مورد آنکه درهاى خیبر را گشود؟...

- اى اولاد فاطمه شمایید پناهگاه من و بوسیله ولایت شما در محشر میزان اعمال نیک من سنگینى خواهد کرد. (10)

* پی نوشت ها در دفتر نشریه موجود می باشد.