دین مبین اسلام اهمیت فراوان برای پژوهش و تحقیق و علم آموزی است. اینکه در قرآن کریم به قلم و آنچه با آن می نگاند قسم یاد می کند مؤیّدی بر این موضوع است. یا اینکه مداد العماء از نظر آموزه های دین ما، حتی افضل از دماء شهداست. آغازین آیاتی که بر رسول مکرم اسلام نازل شد امر به خواندن است. دست آخر اینکه پیامبر و اهل بیت گرامی اش، معادن حکمت و علوم الهی و سرچشمه دانش اند.

در همین رابطه چند روایت گرانبهاء از مولی الموّحدین، نقطه دائره المطالب، غالب کلّ غالب و مطلوب کلّ طالب علی بن ابیطالب (ع) را مرور می نماییم.

قال علىٌّ علیه‏السلام:

* لا عَمَلَ کَالتَّحقیقِ؛ ‏هیچ کردارى مانند پژوهش نیست. (1)

این کلام زیبا حاکی از میزان اهمیت تحقیق و پژوهش است تا جایی که هیچ عملی با آن قابل مقایسه نیست. اما این اهمیت به چه دلیل است؟ علت این است که هر عملی باید از سرچشمه دانش و یقین نشأت بگیرد و اگر تحقیق و پژوهش علمی در مسائل گوناگون نباشد یقینی هم به دنبال نخواهد داشت و لذا آن عمل از ارزش چندانی برخوردار نخواهد بود. اگر عبادات ما از روی شناخت و معرفت صحیح نباشد تبدیل به عملی کورکورانه می شود که بهای اندکی دارد. و این شناخت و معرفت هم بدست نمی آید مگر با تلاش و تحقیق و پژوهش در راه رسیدن به یقین.

* مَن أکثَرَ مُدارَسَهَ العِلمِ لَم ینسَ ما عَلِمَ و استَفادَ ما لَم یعلَم؛ ‏هر که بحث علمىِ بسیار کند، آموخته هایش را از یاد نمى‏برد و آنچه را که نمى‏داند ، فرا مى‏گیرد. (2)

* لافِقهَ لِمَن لایدیمُ الدَّرسَ؛ ‏آن که آموختن را استمرار نمى‏بخشد، از درک دانش بى‏نصیب است. (3)

مصداق عمل به این دو روایت سودمند را تا حدودی در حوزه های علمیه مشاهده می کنیم. اینکه طلبه علوم دینی تا آخرین روزهای حیات هم خود را موظف و ملزم به حضور در محافل علمی و استمرار بحث های علمی می داند. (حالا چه به عنوان استاد و چه عنوان شاگرد) گاهی مشاهده می شود دو پیرمرد روحانی در جلسه درس مراجع با شدت و علاقه تمام به مباحثه پیرامون یک علمی می پردازند. دانشگاه ها نیز باید به این سمت حرکت نمایند و واژه فارغ التحصیل را که دقیقاً مغایر با این آموزه دینی است از اذهان دانشجویان پاک کنند و محافل علمی دانشجویی فقط به چند سال دوران دانشگاه محدود نشود.

* فَضلُ فِکرٍ و تَفَهُّمٍ أنجَعُ مِن فَضلِ تَکرارٍ و دِراسَهٍ؛ ‏بسیار اندیشیدن و فهمیدن ، سودمندتر است از تکرار بسیار و درس گرفتن. (4)

* عَلَیکُم بِالدِّرایاتِ لابِالرِّوایاتِ؛ بر شما باد به فهمیدن، نه نقل کردن. (5)

این دو روایت زیبا نیز در واقع هشداری است به آنان که از روایت قبلی برداشت نادرستی دارند. اینکه به استمرار علم آموزی و حضور در جلسات مباحثه علمی تاکید شده است برای نیل به هدف بزرگتری است و صِرف حضور فایده چندانی در بر نخواهد داشت. باید آموخته های ما از طریق استمرار و حضور مداوم در جلسات علمی روز به روز بر عمقش افزوده شود. حرکت در عرض اگر نگوییم بی ثمر، لااقل کم ثمر است. سفارش مؤکد به تحقیق و پژوهش که در روایت اول نمونه اش را خواندیم برای همین است که بر عمق و ریشه داشته های علمی مان بیفزاییم.

* أُنظُر إلى ما قالَ و لاتَنظُر إلى مَن قالَ؛ ‏به گفته بنگر نه به گوینده آن. (6)

گاهی مشاهده می شود که سخن علمی ارزشمند یک فرد به دلیل سوابقش مورد توجه قرار نمی گیرد. حال آنکه آنچه از نظر اسلام اهمیت دارد نه خود فرد گوینده و قائل، بلکه آن سخن و قول علمی اوست. لذا در قرآن کریم بشارت می دهد به بندگانی همه اقوال را می شنوند و از بهترین آنها پیروی می کنند. (سوره زمر، آیات 17 و 18)