اصلاح فرد و اصلاح جوامع نیز در گرو شناخت، پذیرش و برطرف‌نمودن عیوب است. البته این سه مرحله باید در راستای یکدیگر انجام شوند وگرنه اصلاح صورت نخواهد گرفت. شناخت می‌تواند از سوی خود انسان یا دیگران باشد؛ اما گاهی انسان‌ها در پذیرش خطا دچار اشتباه یا تعلل می‌شوند. برخی نیز هرچند به خطای خویش واقفند؛ ولی اقدامی در جهت برطرف‌کردن آن صورت نمی‌دهند.
نقد و نقدپذیری دو مقوله مهم در جهت اصلاح هر جامعه‌ای است. اسلام به‌دقت تمام زوایای این امر را معین نموده است. الفاظ مختلفی در آموزه‌های دینی به کار رفته‌اند که همگی به نوعی بر موضوع نقد و انتقاد اشاره دارند: نصیحت، تذکر، موعظه، استماع قول، اتّباع احسن، تواصی به حق، دعوت به خیر و امر به معروف و نهی از منکر، هریک به گونه‌ای، اهمیت و جایگاه انتقاد و انتقادپذیری را بیان می‌کنند.
قرآن کریم نیز به بندگان نقدپذیر بشارت داده است:
«فَبَشِّرْ عِبادِ؛ الَّذینَ یَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیَتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ؛ پس بندگان مرا که به سخن گوش فرا می‌دهند، آنگاه بهترین آن را پیروی می‌کنند، مژده بده.» آیات و روایات فراوانی بر این معنی دلالت دارند.
امام کاظم(ع) می‌فرماید:
«... و بخشی از زمان را برای رفت و آمد با برادران دینی و مورد اعتمادی که کاستی‌ها و سستی‌های شما را معرفی می‌کنند و در باطن برای شما اخلاص می‌ورزند، اختصاص دهید.»
مطابق این آموزه شریف اولا باید هر فرد و هر حکومتی برای آسیب‌شناسی و شناخت عیوبش برنامه‌ریزی منظم داشته باشد (روزانه یا هفتگی)، ثانیاً باید منتقدان با نیت خالصانه را شناسایی نمود.
نقد نیز بر دو نوع است:
الف- خودانتقادی؛
امیرالمومنین(ع) می‌فرماید: «خوشا به حال کسی که پرداختن به عیب خویش، وی را از عیب دیگران باز دارد.» اگر انسان‌ها و دولت‌ها خود به فکر عیوب خویش باشند قطعاً زمینه نقد اجتماعی کمتر می‌شود و نتیجه آن کم‌شدن اختلافات است. البته شرط مهم خودانتقادی صداقت با خویشتن است!
ب- نقد توسط دیگران
در این مورد دو نکته را نباید فراموش کرد، یکی اینکه باید گوش شنوا داشت، دیگر اینکه مانند آینه در برابر عیب اطرافیان باشیم؛ لذا رسول مکرم اسلام(ص) می‌فرماید: «مؤمن آینه مؤمن است.»
برخی از آداب نقد و نقدپذیری
- منتقد باید خودش نقدپذیر و عامل به سخن خویش باشد وگرنه سخنش تأثیری نخواهد داشت. سعدی در گلستان می‌گوید: هر که علم خواند و عمل نکند بدان ماند که گاو راند و تخم نیفشاند! حضرت علی(ع) می‌فرماید: «از فروغ پند دهنده‌ای که خود، پندپذیر است، روشنایی برگیرید و نصیحت نصیحتگر موعظه پذیر را پذیرا باشید.»
- انتقاد با هدف اصلاح و رفع عیب باشد نه با اغراض دیگر. گاهی انتقاد‌کننده با نیاتی همچون حسادت و انتقام اقدام به بیان عیوب و نقد می‌کند که چنین نقدی نه‌تنها اصلاح‌کننده نیست؛ بلکه ویرانگر است! لذا در روایت آمده است که نصیحت و خیرخواهی از حسود، محال است! باید یادمان نرود انتقاد با انتقام یکی نیست. انتقاد درست نقطه مقابل انتقام و به‌معنی نهایت دوستی و محبت و مهرورزی است. اگر کسی به‌راستی دنبال اصلاح فرد یا حکومتی است ولو با داشتن اختلاف عقیده دست از انتقام برداشته و با نیت اصلاح اختلافات را کنار می‌گذارد؛ زیرا امام علی(ع) می‌فرماید: «بزرگواری و آقایی از راه انتقام به دست نمی‌آید.»
- نقد باید در زمان و مکان مناسب بیان شود تا شخصیت و مقام نقد شونده تحقیر نشود. نقل است هنگامی که به رسول اکرم(ص) خبر می‌رسید که فلانی عملی خلاف انجام داده، در مقام انتقاد با حضور مردم از آن شخص نام نمی‌برد و به آبروی او لطمه نمی‌زد و نمی‌فرمود: چرا فلانی چنین کرده؟ بلکه می‌فرمود: «چرا کسانی چنین می‌گویند؟» در واقع، حضرت چنین رفتاری داشتند تا کسی در مقابل دیگران رسوا نشود. امام علی(ع) در این رابطه می‌فرماید: «نصیحت و خیرخواهی آشکارا و علنی نوعی سرکوب به شمار می‌رود.» (ادامه دارد)
