عباس آقایی- صبر، در لغت به معنای حبس، خودداری و شکیبایی در مقابل امور به کار می رود و در اصطلاح، نگاهداشت خویش از بی تابی، گلایه، شِکوه و شکایت است. در فرهنگ اسلامی و قرآنی، صبر عبارت است از خویشتن داری و کنترل خود نسبت به چیزی که شرع و عقل از آن بازمی دارد. صبر،یکی از واژه های کلیدیِ قرآن است که حدود هفتاد بار به صورت های مختلف در آن به کار رفته است. در قرآن کریم، منشأ بسیاری از خوبی ها صبر معرفی گردیده و پاداشی که برای آن ذکر شده، بی حساب است.

استعانت از صبر و نماز از برنامه های مؤمنان
خدای سبحان در قرآن خطاب به مؤمنان فرمود: یا ایّها الّذین آمنوا استعینوا بالصبر و الصلّوه ان اللّه مع الصابرین؛ "ای کسانی که ایمان آورده اید، به صبر و نماز استعانت کنید زیرا خدا با صابران است". در این آیه به مؤمنان می گوید برای موفقیت و پیروزی از دو نیروی صبر و نماز کمک بگیرید زیرا انسانی که در برابر حوادث گوناگون قرار بگیرد، در صورتی می تواند در برابر آن حوادث ایستادگی کند که اولاً از قدرت صبر و پایمردی و استقامت و پایداری استعانت کند و ثانیاً به تکیه گاهی تکیه کند که از هر جهت نامحدود و بی انتها باشد.

تفاوت صبر و نماز
در آیه 45 سوره بقره نیز آمده است، در آن جا فرمود: "واستعینوا بالصبر و الصلوه و انّها لکبیره الّا علی الخاشعین"؛ "به صبر و نماز استعانت بجویید که به راستی نماز کاری بس سنگین وگران است مگر بر فروتنان" سؤالی که در اینجا مطرح است این است با این که در هر دو آیه صبر و نماز با هم ذکر شده است در آیه (45) نماز مهمتر از صبر تلقی شده است در حالی که در آیه (153) صبر مهمتر از نماز تلقی شده است. راز این تفاوت بر می گردد به تفاوت در مورد صبر و نماز در دو آیه. در آیه( 45 )به لحاظ این که مسئله عبادت مطرح است اهمیّت را به نماز می دهد ولی در آیه( 153 )به لحاظ مسئله جنگ و نبرد و تحمّل رنج های مبارزه و لزوم پایداری مطرح است به بیان صبر اهتمام ورزیده است.و فرمود: "خدا با صابران است با این که خدای سبحان با نمازگزاران نیز هست و نماز نیز در حل مشکلات جنگ و پیشبرد آن تأثیر بسزایی دارد."

رابطه صبر و نماز
در مبارزه با هوس و رهایی از رذایل درونی و پایداری و پیروزی در برابر دشمن بیرونی، صبر و نماز هر دو سهم دارند و یکدیگر را کمک می کنند به این صورت که جزع و بی تابی که در برابر صبر و استقامت است به وسیله نماز برطرف می شود. از این جهت می توان گفت صبر محصول نماز است زیرا انسان گرچه بالفطره صبور است، نماز مانع حرص و بی تابی است و صبر را تثبیت و انسان بی تاب را صبور و شکیبا می کند از سوی دیگر سهم صبر در تدافع از خصم و سهم در تهاجم بر دشمن آشکارتر است از این رو گفته اند نماز ستون دین است. واز سوی دیگر خود نماز نیز حاصل صبر است. زیرا طاعت که باید بر آن صبر کرد شامل نماز نیز هست و نمازگزار بر طاعت نماز صبر می کند و تا انسان صبر بر اطاعت نداشته باشد نماز نخواهد گزارد.

انواع صبر
در روایات اسلامی سه قسم صبر ذکر شده است صبر بر اطاعت و صبر بر معصیت و صبر بر مصیبت. منظور از صبر بر اطاعت ایستادگی در برابر مشکلات فرمان خداست یعنی بر اطاعت فرمان الهی در نماز و روزه و حج و جهاد و ادای واجبات مالی مثل خمس و زکات صابر و شکیبا باشید. منظور از صبر بر معصیت آن است که آدمی در برابر شعله های آتش شهوت و هیجان های برخاسته از هوی و هوس ایستادگی کند و خودش را از سوختن در آن آتش حفظ کند و اگر حفظ نکند طوفان شهوات، ایمان و پاکی و صداقت را از بین می برد. منظور از صبر بر مصیبت آن است که آدمی در طول زندگی در برابر حوادث دردناکی که با آن روبه رو می شود صبر و شکیبایی را از دست ندهد.

صبر در احادیث اسلامی
به گفته بعضی از علمای اخلاق، روایاتی که درباره فضیلت صبر و شکیبایی ازمعصومین (ع) به ما رسیده، بیش از آن است که به شمارش در آید. و در برخی از کتب که درباره صبر تالیف یافته، نزدیک به900حدیث از پیغمبر اکرم (ص) و ائمه معصومین (ع) در این باره آمده است که در انتها به عنوان نمونه، دو حدیث از آن ها را گلچین نموده ایم:1. رسول خدا (ص) فرمودند: «الصبر خیر مرکب ما رزق الله عبدا خیرا له و لا اوسع من الصبر، صبر بهترین مرکب سواری است، خداوند هیچ بنده ای را بهتر و گسترده از صبرروزی نداده است.»(1) تعبیر به «بهترین مرکب»، در این حدیث شریف اشاره به این دارد که صبر، وسیله رسیدن به همه سعادت ها و خوشبختی هاست و انسان بدون آن به هیچ مقامی در دنیا وآخرت نمی رسد.
2. امیر مؤمنان علی علیه السلام می فرمایند: «علیکم بالصبر فان الصبر من الایمان کالراس من الجسد، بر شما باد صبر و استقامت کردن، زیرا صبر نسبت به ایمان، همانند سر به بدن است.»(2)نشان می دهد که صبر نقش کلیدی برای تمام ابعاد زندگی انسان دارد، به همین دلیل در ذیل همین حدیث آمده است «لا ایمان لمن لا صبر له، کسی که صبر و استقامت ندارد، ایمان او پایدار نخواهد ماند. »
پی نوشت ها:   1.میزان الحکم، ج 2، ح 10025.      2.نهج البلاغه، کلمات قصار 82.