مریم رضایی- بحث ارتباط نفس و بدن و جدایی روح از بدن هنگام مرگ از مباحثی است که ملاصدرا به صورت مبتکرانه بدان پرداخته است. او برخلاف تمام فلاسفه پیشین خود نفس را در ابتدای آفرینش امری جسمانی می داند که در پی رشد و کمال به امری مجرد و روحانی تبدیل می شود.

او با این دیدگاه که در ابتدای خلق هر چیزی جسم آن هست و بعد روح بدان تعلق می گیرد، مخالف است. پس نفس با حالت روحانی در این عالم وارد نمی شود بلکه نفس همان جسمی است که با تکامل خود به مقام روح می رسد. 1

ملاصدرا فیلسوف نامی ایران (979 الی 1045 قمری) اقسام جدیدی از مرگ را ارائه می دهد و تلاش می کند تا آن را با مبانی دینی سازگار کند. در اینجا به بیان دو نوع مرگ در نظر ملاصدرا می پردازیم.

  مرگ طبیعی:

این نوع مرگ بدین صورت است که نفس در اثر تکامل و تحولش و با رسیدن به غایت حقیقی و کمال ویژه اش دیگر از عالم ماده بی نیاز می شود و در اینجاست که جسم را رها می کند. بنابر این نفس تا به هدف خود نرسیده به تدبیر بدن و همراهی با جسم ادامه می دهد. اما پس از رسیدن به هدفش بدن را رها می کند.

ملاصدرا برای توضیح بیشتر نفس انسان را به باد و جسم را به کشتی تشبیه می کند و بیان می دارد «مسلم است که باد کشتی را حرکت می دهد و راه می برد نه کشتی باد را. و بدین گونه است که نفس انسان راننده و مدیر بدن است که همانگونه که اگر باد نباشد کشتی از حرکت باز خواهد ایستاد.

 وقتی نفس به کمال خود رسیده و از بدن بی نیاز باشد. آنرا رها می کند و بدن را بی جان و بی حرکت بجا خواهد گذاشت.»2

طبق متون دینی این همان اجل مسمی و حتمی است که ممکن نیست لحظه ای تأخیر افتاد. « لایستأخرون ساعتاً و لایستقدمون»3

  مرگ اخترامی

این همان مرگی است که ممکن است به دلیل اتفاقات خارجیه مثل تصادف، افتادن از بام و ... اتفاق بیفتد. در این نوع مرگ نفس هنوز به آن کمال و غایت نهایی خود نرسیده است و قابلیت تکامل یافتن را دارد. این نوع مرگ در متون دینی به موت معلق یا اجل معلق تعبیر شده است. در مثال کشتی و باد این نوع مرگ اینگونه است که وقتی کشتی دچار اشکال و خرابی شود، از بین می رود اما باد به جای خود باقی بوده است. بنابر این در اندیشه ملاصدرا اینگونه نیست که نفس درون بدن باشد و با مرگ روح از بدن خارج شود بلکه همانگونه که بیان شد نفس بدن را در بر گرفته، نه بدن نفس را.

به طور کلی تلاش ملاصدرا این بوده که اندیشه های فلسفی خود از جمله تفکر در باب مرگ را با اندیشه دینی و آیات و روایات تطبیق دهد.

پانوشت:

آیینه های فیلسوف، عبدالله نصری، سروش، ص 159

اسفار،؛ ملاصدرا، ج 8، انتشارات بنیاد حکمت اسلامی صدرا، ص 69

سوره مبارکه اعراف آیه 34