*سها
MV.Soha@yahoo.com
اشاره :به بهانه ایام ولادت امام هفتم علیه السلام که به خاطر خلق نیکوی کظم غیظ ، کاظم نامیده شدند، این نوشتار به بحثی مذهبی- روان شناختی پیرامون کظم غیظ و شبهات مطرح شده در مورد آن اختصاص یافته است. قرآن این صفت پسندیده را ستوده و اهل بیت عصمت و طهارت  علیهم السلام نیز در احادیث بسیاری آن را تبیین فرموده اند ، اما چندی است دانسته یا ندانسته مورد هجمه و بی مهری قرار گرفته است.
مفهوم کظم غیظ
پیش از هر چیز نگاهی به معنای کظم غیظ ، خالی از لطف نیست. غیظ به معنای خشم یا خشم شدید [1]  و کظم به معنى بستن سر مشکى است که از آب پر شده باشد ، و کظم غیظ به طور کنایه در مورد کسانى که از خشم و غضب پر مى‏شوند و از إعمال آن خوددارى مى‏نمایند به کار می رود [2]  هر چند در اکثر ترجمه های قرآن و روایات « کظم غیظ » به « فروخوردن خشم» برگردان شده ، اما در آیات و روایات بسیاری تبیین کامل و زیبایی از ویژگی های آن ارائه شده که از دیدگاه روان شناختی جای هیچ ابهامی باقی نمی گذارد. اما عده ای تنها به همین برگردان فارسی اکتفا کرده ، و یا با سوء استفاده از این اجمال ، آن را ناپسند جلوه داده اند.
مقالات کجرو
مقالاتی با استناد به یافته های پزشکی و روان شناختی، فروخوردن خشم را مضر دانسته اند. به نظر می رسد که نگارندگان این مقالات دانسته یا ندانسته کظم غیظ را که در فرهنگ ما با عنوان فروخوردن خشم شهرت یافته ، زیر سؤال برده اند. نگارنده بدون هیچ نیازی به رد یافته های علمی این مقالات ، سعی دارد که کج فهمی یا غرض ورزی این مقالات را تبیین نماید.
در مقاله ای با عنوان «بالاخره خشم مان را بخوریم یا نخوریم؟» که در یکی از پایگاه های اطلاع رسانی وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی !!! درج شده ، آمده است : «محققان می ‌گویند همسرانی که خشم‌ شان را سرکوب نمی ‌کنند ، بیشتر زنده می ‌مانند... زن و شوهرهای ناراضی که خشم خود را پنهان می ‌کنند ، زودتر از زوج‌ هایی می میرند که احساسات خود را بیان می ‌کنند» وی همچنین مدعی است : «این یافته ‌ها پژوهش ‌های قبلی را تایید می ‌کند که بیان کردن خشم ، رفتاری سالم است ؛ برای مثال یک بررسی نشان داد افرادی که خشم خود را بیان می‌ کنند ممکن است حسی از کنترل و خوش ‌بینی نسبت به موقعیت ‌شان پیدا کنند» . در مقاله ای دیگر با عنوان «فروخوردن خشم ضرر دارد» آمده است: «محققان موسسه تحقیقات استرس در سوئد پس از بررسی مرگ افراد تحت آزمایش به این نتیجه رسیدند که افرادی که پس از بروز مشکل در محل کار، سکوت می کنند یا از کنار موضوع می گذرند، احتمال ابتلای خود به اختلال های قلبی را دو برابر افزایش می دهند».  این دو مورد به عنوان نمونه ذکر شد در حالی که پایگاه های اطلاع رسانی بسیاری دانسته یا ندانسته به این بحث دامن زده اند و به گونه ای تفکر باطل تضاد علم و دین را رواج می دهند.
کج فهمی دو مفهوم متفاوت
این اشتباه یا سوء استفاده نگارندگان مقالات، از خلط دومفهوم سرکوب خشم و کظم غیظ ناشی شده است. همان گونه که بیان شد، کظم غیظ ویژگی هایی دارد که آن را از سرکوب خشم متمایز می سازد. در آموزه های دینی سرکوب خشم، یک ویژگی منفی و ناپسند و مضر معرفی شده در حالی که از کظم غیظ به عنوان یک صفت پسندیده ومفید یاد شده است. تبیین صحیح این دو مفهوم نشان می دهد که یافته های علمی مذکور نه تنها آموزه های دینی را رد نمی کند بلکه مهر تاییدی بر آموزه های 1400 ساله اسلام خواهد بود.
ویژگی های سرکوب خشم
سرکوب خشم یک حالت هیجانی منفی است که معمولا با ویژگی هایی نظیر احساس حقارت ، ضعف و ناتوانی، شکست، کینه و ... همراه است. [3]  سرکوب خشم آثار منفی روان شناختی و فیزیولوژیکی فراوانی در پی دارد از جمله تضعیف خود پنداره، افت اعتماد به نفس، کاهش عزت نفس، افسردگی، اضطراب، مشکلات قلبی، مداومت کینه، تثبیت احساس حقارت، و....  از دیدگاه روان شناختی سرکوب خشم می تواند دلایل متعددی داشته باشد از جمله: 1)ناتوانی فرد در مدیریت و کنترل خشم 2)فقدان مهارت های حل مسئله  3)ناتوانی دربیان خواست و نظر خود  4)ناتوانی در ابراز وجود  5)ترس از طرف مقابل  6)ترس از پیامدهای ناگوار خشم  7)اعتماد به نفس پایین  8)عزت نفس پایین 9)خودپنداره منفی 10)نا مناسب بودن راهبردهای مقابله با استرس  11)فقدان مهارت های ارتباطی مناسب و ...
مقایسه کاربردی کظم غیظ و سرکوب خشم
از مجموع آنچه از قرآن کریم، احادیث وسیره معصومین علیهم السلام، استفاده می شود کظم غیظ ویژگی هایی دارد که آن را از سرکوب خشم متمایز می کند این ویژگی ها که نیازمند توضیح و آموزش هستند به گونه ای است که کظم غیظ را به عنوان یک ویژگی مثبت نمایان می کند که نه تنها آثار منفی درپی ندارد بلکه موجبات آرامش و سلامت روان افراد را نیز درپی دارد. مقایسات زیر تاحدی نشان گر تفاوت این دوویژگی منفی ومثبت است :
1. در کظم غیظ، مسئله حل می شود اما در سرکوب خشم، معمولا صورت مسئله پاک می شود.
2. در کظم غیظ، خشم مدیریت وکنترل می شود اما در سرکوب خشم، خشم پنهان می گردد.
3. در کظم غیظ، خشم با رویکرد مسئله مداری کنترل می شود اما در سرکوب خشم، رویکرد اجتنابی و هیجان مداری یکه تاز میدان هستند.
4. در کظم غیظ، با جایگزینی منافع برتر، هیچ کینه ای از طرف مقابل باقی نمی ماند؛ اما در سرکوب خشم، آتش کینه افروخته تر می شود.
5. کظم غیظ هم در موضع ضعف و هم در موضع قدرت رخ می دهد اما سرکوب خشم، همواره در موضع ضعف رخ می دهد.
6. در کظم غیظ، باکنترل خردمندانه خشم، حرف دل بیان می شود وکینه ای باقی نمی ماند؛ اما در سرکوب خشم حرف ها به مثابه آتش زیر خاکستر باقی می ماند.
7. در کظم غیظ، ترس از طرف مقابل موجب فروخوردن خشم نمی شود(یا ترس وجود ندارد ویا وجود آن تاثیری ندارد) اما در سرکوب خشم، ممکن است ترس عامل سرکوب خشم باشد و احساس حقارت پیش آید.
8. در کظم غیظ، فرد در صدد انتقام نیست ولی در سرکوب، خشم به طور موقت فرو می رود و فرد خشمگین برای انتقام لحظه شماری می کند.
9. کظم غیظ با عفو و گذشت همراه است بنابراین کینه و نفرتی باقی نمی ماند اما در سرکوب، دل مملو از کینه ونفرت می شود.
10. در کظم غیظ مومن نه تنها چیزی از دست نمی دهد بلکه گوهرهای فراوانی می یابد(محبت خدا ، امنیت خاطر، آرامش، سکینه، و ....) در نتیجه در کظم غیظ شکست نیست اما سرکوب خشم با احساس شکست همراه است.
11. در کظم غیظ سیستم برنده برنده [4] حکم فرماست اما در سرکوب خشم همواره یک نفر بازنده است.
12. برتری فرهنگ ما در این است که اگر هیچ یک از مهارت های فوق نباشد ، ایمان به خدا کافی است که کظم غیظِ مفید ، به سرکوب خشمِ مضر تبدیل نشود. زیرا فرد خشمگین به یاری ایمان وبا جایگزینی اجرو پاداش دنیوی و اخروی که خداوند عادل وعده داده، از سرکوب خشم در امان خواهد بود. زیرا الکاظمین الغیظ با خدا معامله می کنند و به خاطر خدا می بخشند. [5]
سخن آخر
شاید عده ای بگویند بخشی از ویژگی های کظم غیظ که بیان شد، همان مهارت های مقابله و کنترل خشم است که در روان شناسی امروز مطرح است. آری مهارت های فوق فراتر از آن چیزی است که روان شناسان امروز گوش فلک را از فواید آن کر کرده اند ،در حالی که قرآن و اهل بیت علیهم السلام حدود 1400 سال پیش آن را به مسلمانان آموخته اند. اما متاسفانه ما ترجیح داده ایم تنها این سخن امیر کلام علیه السلام را زمزمه کنیم که «اللَّهَ اللَّهَ فِی الْقُرْآنِ لَا یَسْبِقُکُمْ بِالْعَمَلِ بِهِ غَیْرُکُم » [6] و این مهارت ها را از منشور سازمان بهداشت جهانی، یونیسف، یونسکو و ... دریافت نموده ومنطبق با فرهنگ آنها وممزوج با هزار بدآموزی به دانش آموزان و دانش جویان خود بیاموزیم و اسلامی کردن علوم انسانی را به سخره بگیریم. تازه به این هم اکتفا نکنیم بلکه آنچه خود داریم را با کج فهمی از یافته های آنها یا سوء استفاده و شیطنت ، زیر سؤال ببریم. غافل از آنکه روزی خواهد آمد که به خاطر این دوری ازخدا و سخره، انگشت حسرت به دندان می گزیم و فرمایش خداوند را صادق می یابیم که«أَنْ تَقُولَ نَفْسٌ یا حَسْرَتى‏ عَلى‏ ما فَرَّطْتُ فی‏ جَنْبِ اللَّهِ وَ إِنْ کُنْتُ لَمِنَ السَّاخِرینَ» [7]
پی نوشت ها
1. لسان العرب، ج 7 ،ص،450
2. تفسیرنمونه ، ج3 ،ص 97
3. البته وجود یکی از این ویژگی ها برای تحقق مفهوم سرکوبی خشم کافی است.
4. سیستم برنده برنده یک اصطلاح روان شناختی است که توضیح آن در این مجال نمی کنجد. به آدرس نگارنده مراجعه فرمایید.
5. سوره مبارکه آل عمران ، آیه شریفه 134
6. اصول کافی ، ج 7 ، ص 51  « قسم به قرآن ، قسم به قرآن مبادا دیگران در عمل به آن از شما پیشی گیرند » و همچنین نهج البلاغه ، بحارالانوار، روضه الواعضین ، سلیم بن قیس ، کشف الغمه
7. سوره مبارکه زمر ، آیه شریفه 56
*(کارشناس ارشد امور مذهبی _ روان شناس)