اما داستان حضرت زین العابدین علیه السلام فصل های غم انگیزتری نیز دارد، آنگاه که ما نقش او را در تثبیت نهضت حسینی به فراموشی می سپاریم و از احیای دین محمدی که در پی حکمرانی بنی امیه آسیب دیده است، غافل می مانیم و تصویری بیمار از امام تا آخرین روز حیات مبارکش به نمایش می گذاریم.
اگر چه در زمان امامت امام حضرت سجاد علیه السلام مردم بیشتر پیرو ارزشهای خلافت بودند و شرایط مناسبی برای امام فراهم نبود؛ با این حال امام با تکیه بر احادیث نبوی سیره فقه شیعه را پی ریزی کرد و شرایط را برای بیان جزئیات برای امام باقر و امام صادق علیهما السلام فراهم آورد.
امام به جذب نیروهای متعهد و آموزش آنان با تاکید بر رازداری پرداخت و بسیاری از موانع موجود در راه مبارزه را کاست. شیخ مفید می‌نویسد:«فقهای اهل تسنن به قدری علوم از او نقل کرده اند که به شمارش نمی‌گنجد...» او تکید بسیاری بر زدودن دین از ملاک‌های جهلی و انحرافی داشت. برای نمونه در حالی که در حکومت اموی برتری دادن عرب بر غیر عرب بود(حتی عجم را پست تر از حیوان می‌شمردند!) امام نهایت دقت را در رفتار با ایشان داشت و با بردگان با نهایت ظرافت برخورد می‌کرد.
از حضرت سه دسته گنجینه علمی به دست ما رسیده است،‌ دسته اول ادعیه است که بخش عمده ای از آن در صحیفه سجادیه مجتمع است، دسته دوم نکاتی که در رساله حقوق انتشار یافته و دسته سوم دیگر روایات که عمدتا بر مسائل اخلاقی متمرکز است.
صحیفه سجادیه که خود حاوی دروس مختلفی از اخلاق تا مملکت داری در قالب دعاست به زبور آل محمد مشهور است اما یکی از مهجورترین کتب در میان مردم ماست، در حالی که امروزه ترجمه های بسیار زیبایی به فارسی از آن انتشار یافته و مفاهیم زیبا و عمیقی در شکلی ساده در آن به نمایش در آمده است.
رساله حقوق نیز که از مبانی علم حقوق اسلامی می تواند قرار گیرد ، علی الخصوص در مجامع علمی ما مورد بی مهری فراوان قرار گرفته است. یکی از توجیهاتی که در این زمینه آورده می شود این است که « این حقوق منحصر به وظایف الزامی مؤمن نیست و شامل احکام استحبابی نیز می شود. به علاوه این حقوق منحصر به احکامی نیست که نقض آنها معصیت (مستوجب مجازات اخروی) محسوب شود یا موجب اجرای مجازات دنیوی (حد و تعزیر شرعی) گردد، بلکه رساله حقوق در بردارنده وظایف اخلاقی یک مؤمن است. »
در حالی که از همین منظر نیز قابل استفاده های بسیار است، برخی نیز حقوق ذکر شده در آن را « حق الله مرادف حکم الله به معنای تکلیف الهی و وظیفه اخلاقی انسان اعم از الزامی و غیر الزامی (اصطلاح روایی) و نه حق الله و حق الناس که اصطلاح حقوق جزایی اسلام در ابواب فقهی قضا، شهادات و حدود است می دانند، در حالی که بسیاری از حقوق تعریف شده در این رساله در دسته دوم می گنجد.
از جمله حقوق مطرح شده در رساله حقوق، حق سلطان بر مردم و مردم بر سلطان است. سلطان مورد بحث رساله، حکمران متعارف جوامع است نه لزوما امام معصوم و حاکم عادل. از این منظر حقوق مطرح شده کاملا در مباحث حقوقی امروز دانشگاه های ما قابل بحث است. به دیگر سخن مهجور ماندن این منبع غنی یکی از تبعات عدم تحقق نهضت نرم افزاری و جنبش نو اندیشی علمی است.
مقصود سخن آنکه متاسفانه شناخت ما از آن امام همام منحصر به واقعه کربلا و نهایت شام است و از دوران قیام‌ها و شورش های پس از آن و نقش امام در آن و همچنین در دوران نهضت علمی امام که در شرایط سخت آن دوران به ثمر رسید بسیار محدود است.
به گمان نگارنده اگرچه شهادت امام در 12 یا 25 محرم سال ۹۵ هجری واقعه ای دردناک است که با با زهر ولید بن عبد الملک به ثمر رسید و اگرچه مظلومانه بودن مضجع مبارک آن حضرت در بقیع در کنار عم گرامی و دو امام پس از ایشان حزن انگیز است، اما بیش از هر چیز نگاه غیر حماسی ما به نقش آن امام عزیز - که بیش از سی سال در سخت ترین دوران شیعه چنان رویکردی داشت که به شکل گیری نهضت علمی و تلمذ رهبران اهل سنت در کلاس درس ائمه شیعه انجامید و شیعه تار و مار شده پس از واقعه کربلا را به سوی دوران درخشان دو امام پس از خود رهنمون شد- غم انگیز است.