مفهوم عرفی و متبادر به ذهن از جهاد همان جنگ فیزیکی و درگیری و مقاتله با دشمن خارجی است که نهایتاً به فوز عظیم پیروزی ختم می‌گردد. برداشت جامعه جوان مدینه از جهاد، نبرد با دشمنان اسلام، کفار، مشرکین قریش و رومیان بود، مسلمانان پس از آن همه جان فشانی و تقدیم شهید، فکر می‌کردند که مسئولیت بزرگی را به سامان رسانده‌اند و با خوشحالی صحنه‌های نبرد را برای خود بازگو می‌کردند ولی پیامبر(ص) خطاب به این رزمندگان عرصه‌های سخت فرمود: «مرحباً بقوم فصواالاجهاد الاصغر و بقی علیهم الجهاد الاکبر» (وسائل، ج11،ص122): (آفرین به رزمندگانی که جهاد با دشمن خارجی و کفار و مشرکین را پشت سرگذاشتند و هم اکنون خود را برای رویارویی در جهاد اکبر آماده می‌سازند.) رزمندگان خطاب به نبی خاتم(ص) عرض کردند یا رسول الله این جنگهای سخت و طاقت‌فرسا مگر جنگ و نبرد با دشمن نبود؟ حضرت پاسخ دادند: بلی این نبرد کوچک بود، هنوز کار شما تمام نشده و جهاد بزرگتر باقی مانده است خود را برای آن آماده سازید.
روش تربیتی پیامبر (ص) آماده‌سازی جامعه اسلامی برای صعود به قله‌های برتر ایمانی و اخلاقی است و پیامبر(ص) این روش‌ها را به آرامی در صحنه‌های گوناگون به صورت عملی و عملیاتی به پیروانش تعلیم می‌دهد.
در این واقعه پیامبر(ص) کلیت موضوع جهاد را در ذهن رزمندگان و مسلمانان به دو قسمت تقسیم می‌نماید و می‌فرماید: جهاد دو قسم است. جهاد اصغر – جنگ با دشمن خارجی و جهاد اکبر. یعنی جهاد و نبرد با دشمن درون، جنگ با نفس اماره، مقاتله با خواسته‌های نفسانی و میل به آرامش و خمودی که طبعاً پس از هر دوره‌ای پیش می‌آید و طبق فرمایش پیامبر اعظم(ص) ارزش و اجر جهاد با نفس یعنی جهاد تزکیه و خودسازی به دلیل ارتباط اصیل آن با بعثت انبیاء و اصل آفرینش انسان از همه جهادها برتر و با فضیلت تر است.
در این جمله کوتاه نبوی مسیر و نقشه راه مسلمانان روشن شد که مسلمانان حق توقف و ایستایی ندارند. دائماً باید حرکات دشمن را زیر نظر داشته باشند چه دشمن درونی و چه دشمن برونی، چه در جنگ نرم، جنگ با نفس و چه در جنگ سخت.
بدیهی است راه رسیدن به این قله با عظمت اولاً کار هر کس نیست و ثانیاً بایستی موانع را از میان برداشت تا به پیروزی رسید.
مرحله اول پیروزی در جنگ با دشمن شناخته شده خارجی است که آسان‌ترین نوع جهاد به شمار می‌آید و طبعاً از جهت اجر و پاداش در نازل‌ترین بخش در مقایسه با سایر انواع جهاد قرار دارد. جهاد در قرآن از شمول بسیار بالایی برخوردار است و جهاد هر فعالیت و کار مشقت‌آمیز که در راستای ارزشهای الهی صورت می‌گیرد، گفته می‌شود نظیر جهاد مالی و اقتصادی، جهاد مادی و معنوی، جهاد علمی و فرهنگی و جهاد جسمی و جانی، اگر جهاد در راه اجرای فرمان الهی و در راستای احیای ارزشهای الهی باشد تحت عنوان جهاد فی سبیل الله ارزش‌گذاری می‌شود. نوع برتر جهاد، در وهله اول و در رأس هرم جهاد اکبر یعنی تزکیه نفس قرار دارد و مرتبه دوم جهاد کبیر قرار دارد و در درجه سوم جهاد اصغر قرار دارد. حال باید دید جهاد کبیر چیست؟ خداوند در آیه شریفه 52 سوره فرقان می‌فرماید: «فلا تطع الکافرین و جاهدهم به جهاداً کبیرً» پس تو هرگز از کافران اطاعت مکن و به وسیله قرآن با کافران به جهاد بزرگ بپردازد.
آیه شریفه گویای آن است که دشمنان در پی تسلط فکری و فرهنگی بر جامعه‌اند و با برنامه‌ریزی درازمدت سعی در انحراف و اثرگذاری بر عقاید و افکار مومنان دارند و آیه به پیامبر(ص) دستور می‌دهد از برنامه‌های دشمن تبعیت مکن و در دام حیله‌های زیبا و فریبنده آنان گرفتار مشو و بلکه با روحیه و حس جهادی با تفکر شیطانی آنان به صورت همه جانبه به جهاد بپرداز، عنایت خداوند به تعبیر کلمه جهاد کبیر نشانگر عمق آمادگی مسلمانان و دفاع همه جانبه و تمام قد از حیثیت و کیان فکری و فرهنگی جامعه اسلامی است که باید با انگیزه جهادی و با قصد انجام فرمان الهی به مقابله و مجاهده برخیزند.
مرحوم طبرسی ذیل آیه شریفه می‌نویسد:
درس بزرگ این آیه آن است که برترین جهادها در پیشگاه خدا جهاد علمی ، فکری و فرهنگی است، جهاد اندیشمندانی است که با توان علمی خود به مقابله با شبهه‌افکنی و وسوسه‌انگیزی دشمنان برخاسته‌اند.
و مرحوم علامه طباطبائی ذیل آیه 52 سوریه فرقان می‌نویسد: «با قرآن با دشمنان جهاد کن یعنی قرآن را بر آنان بخوان و حجت را برایشان تمام کن».
در اینجا دو نکته قابل توجه وجود دارد یک؛ اینکه عموم مفسرین و قرآن پژوهان خیر «به» را به قرآن برگردانیده‌اند یعنی بوسیله قرآن با آنان جهاد کن. ولی مقام معظم رهبری در اینجا برداشت دیگری از آیه دارد و ضمیر «به» را به عدم تبعیت پیامبر(ص) از کفار دانسته است یعنی با عدم تبعیت از کفار جهاد کبیر را محقق سازد و به تعبیر دیگر راه تحقق جهاد کبیر عدم پیروی از کفار است اگر پیامبر (ص) و مسلمانان از کفار تبعیت ننمایند جهاد کبیر محقق خواهد شد.
دو؛ تفاوت بین انواع جهاد و ارزش و اجر و ثواب هر یک به حسب کارکرد و اثرگذاری آن می‌باشد.
در شرایطی جهاد اصغر برترین جهاد شناخته می‌شود و اجر و پاداش آن در هیچ شرایطی قابل محاسبه نیست و در شرایطی که جهاد اصغر به پایان رسیده است جهاد با نفس در اولویت و تقدم یکم قرار دارد و اجر آن به نوبه خود فراتر از اندیشه بشری است.
و اما در شرایطی که جهاد کبیر مطرح است ممکن است همزمان با جهاد اصغر باشد و ممکن است با جهاد اکبر همراه باشد. یعنی در برخی شرایط ممکن است جنگ و جهاد نباشد ولی جهاد کبیر و جهاد اکبر وجود دارد و در حقیقت کسی که در جبهه جهاد کبیر به دفاع از کیان اسلام و مسلمین می‌پردازد در همان حال به خاطر دل‌مشغولی به نفس جهاد در راه خدا، گذشتن از رفاه و آرامش، انتخاب سختی و مجاهده در راه خدا، این فرد مجاهد فی سبیل الله و در حال تزکیه نفس و خودسازی شناخته می‌شود.
نتیجه آنکه در برخی شرایط جهاد کبیر شامل جهاد اصغر و جهاد اکبر نیز می‌باشد ولی هر رزمنده جهاد اصغر و هر تلاشگر جهاد اکبر لزوماً مجاهد عرصه جهاد کبیر نیست ولی می‌توان گفت مجاهد عرصه جهاد کبیر می‌تواند با قصد قربت به خدا مجاهد با دشمن خارجی و مجاهد با نفس (جبهه درون) نیز باشد.
تفاوت به کارگیری نوع ابزار و تجهیزات در جهاد اصغر و جهاد کبیر
برای پیروزی در هر نوع عملیاتی در هر سطح و میدانی با توجه به شرایط محیطی و منطقه‌ای نیازمند بکارگیری سلاح خاص و تجهیزات مختص آن نبرد است. جهاد اصغر جنگ سخت است و نیازمند جنگ‌افزارهای مخصوص خود ولی جهاد کبیر از نوع جهاد علمی و فکری و فرهنگی است و برای پیروزی در این جبهه نیازمد نرم‌افزارهای است که توانایی مقابله با تهاجم فکری، فرهنگی دشمن را داشته باشد.
هدف در جهاد کبیر تقویت مبانی فکری و اعتقادی جبهه توحید است. ایجاد آمادگی ذهنی و روانی در مردم است که مرعوب و فریفته برنامه‌ها و سیاستهای مزورانه دشمن نشوند، هدف ساختن ظرفیت اجتماعی و تولید ابزار و نرم‌افزاری است که بتواند پیوندهای فکری و عاطفی و فرهنگی جامعه را قوام بخشد و ارتقا دهد.
مهمترین تجهیزات و نرم‌افزارهایی که برای پیروزی جبهه حق کاربرد دارد عبارتند از: وحدت و همدلی حقیقی بین مؤمنان در همه سطوح و عرصه‌های جامعه متشتت، شایعه‌پذیر و احساسی توان مقابله و شناخت برنامه‌های رنگارنگ دشمن را نخواهد داشت.
ب: ایجاد حس اعتماد ، اطمینان، محبت و عاطفه در بین تمام اقشار جامعه به عنوان سنگ زیرین سرمایه اجتماعی.
چرا جهاد کبیر از جهاد اصغر با فضیلت‌تر است؟
در پاسخ باید گفت: جهاد اکبر افضل است چون تنها راه رسیدن بشر به مقام خلافت الهی و به دست آوردن بار امانت الهی است و این دقیقاً همان مسیر تکامل و تعالی بشر است که انبیاء الهی در طول تاریخ انسانها را بدان دعوت می‌کردند. در جهاد اکبر انسان به تزکیه و خودسازی می‌پردازد و با اعتدال نفس مانع گرایش آن به فجور و پلیدی می‌گردد و اجازه تسلط هوای نفس را نمی‌دهد و اما در رتبه دوم که نوبت به جهاد کبیر می‌رسد. در این جبهه موضوع جهاد علمی و فرهنگی مطرح است. در جهاد کبیر رزمنده مجاهد در پی تلاش برای رهایی خود و جامعه از تسلط فکری و فرهنگی است می‌جنگد که دشمن او را محاطره نکند و بینش و رفتار او را تحت تأثیر قرار ندهد و لذا جهاد کبیر نشان دهنده تقابل علمی و فرهنگی جبهه حق در مقابله با تسلط و حاکمیت سلطه باطل می‌باشد. جهاد کبیر در مقابل دشمنان یعنی ظرفیت‌سازی و ایجاد آمادگی و تجهیز پیروان جبهه حق به صورت عملی در دوران پس از جهاد اصغر که احتمالاً رزمندگان جبهه توحید احساس می‌کنند در پایان جنگ فرارسیدن دوران صلح وقت استراحت و آرامش است که این تفکر رفاه و آسودگی خیال؛ عامل اساسی غفلت در جامعه و فراموشی دشمن است.
ج: مراعات اعتدال و میانه‌روی در برنامه‌ها و ارتباطات
د: تأکید بر امور فطری و توجه جدی به خواسته‌ها و نیازهای مادی و معنوی جامعه و برنامه‌ریزی جهت پرکردن خلاءها و از میان بردن چالش‌ها بوسیله تحریک سلایق مشترک مردم تا از این راه جامعه در مقابل آسیب‌های دشمن واکسینه شده و از خطرات، تهدیدات، شبهه‌افکنی و شایعه‌پراکنی مصون بماند.
با این توضیحات سّر تاکید مقام معظم رهبری بر جهاد کبیر روشن می‌شود در اطاعت نکردن از کفار همان چیزی است که خدای متعال به آن گفت جهاد کبیر یعنی بر هم زدن خواسته دشمن و حرکت در جهت عکس خواسته‌های او. مقاومت در برابر خواسته‌های دشمن و عدم تبعیت از برنامه‌های او در عرصه‌های گوناگون فرهنگی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، علمی، آموزشی و سبک زندگی و... نیازمند یک باور همگانی و عزم اجتماعی است که ضمن آگاهی بخشیدن به مردم باید سیاستهای پیش‌گیرانه به گونه‌ای طراحی شود که روح فرمان قرآن «فلا تطع الکافرین» به عنوان پرهیز از هر گونه اقدام و برنامه‌ای که موجب تبعیت از دشمن شود که به معنای دیگر موجب تقویت جبهه دشمن و تضعیف جبهه خودی می‌گردد، خودداری شود و این نیازمند شناخت، بصیرت، اخلاص و اقدام جهادی است، نیازمند پیگیری‌های مجاهدانه شبانه‌روزی است. موفقیت در عرصه جهاد کبیر مرهون رصد دائمی و مراقبت پیوسته از آخرین برنامه‌ها و سیاستهای اجرایی و عملیاتی دشمن است.