فلسفه نیاز به حکومت چیست؟ حکومت را برای چه می‌خواهیم و از یک حکومت مطلوب و آرمانی چه انتظاری داریم؟ حق حاکمیت از آن کیست؟ مشروعیت حکومت از کجا سرچشمه می‌گیرد؟ از رأی مردم یا خواست و فرمان الهی؟
سؤالاتی از این دست که به قدمت تاریخ اندیشه سیاسی اسلام است، از روزهای اولیه انقلاب اسلامی در محافل علمی، سیاسی و دینی مطرح شده و تا به امروز نیز ادامه دارد. کتاب «سیاست و حکومت در نهج البلاغه» هم با تألیف دکتر محسن اسماعیلی، دانشیار علوم‌سیاسی دانشگاه تهران در پی یافتن پاسخ چنین پرسش‌هایی از نهج‌البلاغه است؛ کتابی که به درستی درباره آن گفته‌اند: فراتر از کلام مخلوق و فروتر از کلام خالق.
دکتر اسماعیلی این کتاب را که درس گفتارهای او در جمع دانشجویان و اساتید دانشگاه تهران است، به پنج بخش تقسیم کرده است. در فصل اول، به معرفی دقیق گردآورنده نهج البلاغه، سیدرضی و همچنین به بعضی از شبهات در مورد نهج‌البلاغه، مثلا سندیت آن پاسخ می‌دهد.
در فصل دوم، دلایل انتخاب موضوع را استدلال می‌کند که در حکومت دینی، بیش از هر چیز باید نگران و مراقب دشمنان و عوامل داخلی بود و آنها هستند که می‌توانند به نظام ضربه وارد کنند و نهج‌البلاغه بهترین منبع برای مرور داستان‌های داخلی حکومتی در اسلام است. امیرالمومنین خود می‌گوید که کمر مرا یکی عالم متهتک و دیگری جاهل متنسک شکست.
سومین فصل کتاب به فلسفه نیاز حکومت اختصاص دارد و با ذکر سه نکته اساسی ذات آزادی خواهی انسان، ماهیت حکومت که منجر به امر و نهی می‌شود و گزاره سوم الزام وجود تشکیل حکومت را مطرح می‌کند و دیدگاه نهج‌البلاغه را مختصرا توضیح می‌دهد. یکی دیگر از سرفصل‌های قابل اعتنای کتاب در فصل چهارم، پیرامون کارکردهای معنوی و اخروی حکومت است و نسبت آن با رفاه مردم و سازندگی کشور. این مسئله نیز یکی از چالش‌هایی است که از روزهای ابتدایی انقلاب اسلامی کشور با آن مواجه بوده است که آیا حکومت باید در حوزه‌های دینی و فرهنگ مردم دخالت داشته باشد یا نه، این امور تنها مختص به حوزه علمیه و نهادهایی از این دست است؟ یا از طرفی دیگر آیا یک حکومت دینی تنها باید مسجد بسازد و قرآن چاپ کند؟ و کاری به رفاه مردم و توسعه کشور نداشته باشد؟
دکتر اسماعیلی با توجه به نهج‌البلاغه به این سؤالات پاسخ داده و آنها را مورد بحث قرار داده است. نقش، جایگاه و حقوق مردم در حکومت اسلامی از منظر اندیشه‌های حضرت علی (ع) نیز آخرین فصل از کتاب سیاست و حکومت در نهج البلاغه است که خود مهم‌ترین و مبرم‌ترین موضوع یک حکومت دینی در عصر حاضر است و یکی از ابزارهای حفظ و دوام آن محسوب می‌شود.
