گذارد. نظام های انتخاباتی به ندرت آگاهانه و عالمانه انتخاب می شوند و بیشتر تحت تاثیر امواج زودگذر یا رویدادهای تاریخی خاص و یا برگرفته از الگوهای متداول انتخابات در جهان هستند. تغییر نظام های انتخاباتی همواره با اصطکاکاتی روبه‌رو است.
معمولا انتخاب کنندگان، انتخاب شوندگان، مجریان و ناظران با نظام انتخاباتی که بدان خوگرفته اند، راحت هستند و نظام انتخاباتی جدید را محیط ناشناخته ای می دانند که می تواند برای نظام سیاسی مخاطره انگیز باشد. نگرانی از مشکلات اجرایی، نحوه مواجهه فعالان سیاسی با این سیاست های جدید، بازخوردهای رای دهندگان و ... بسیاری از تلاشهای تجدیدنظر طلبانه در نظام های انتخاباتی را ناکام می گذارد. در سلسله مقالات
پیش رو بنا بر این داریم در آستانه دو انتخابات مهم مجلس خبرگان رهبری و مجلس شورای اسلامی به برخی ملاحظات و متغیر های ناظر بر نظام انتخاباتی در ایران در آستانه دهه پنجم انقلاب بپردازیم(1).
در نظام مردمسالاری دینی که در زنجیره حرکتی ملت ایران گام دوم (انقلاب اسلامی- نظام اسلامی- دولت اسلامی- جامعه اسلامی- تمدن اسلامی) محسوب می شود، نظام انتخاباتی مقدمه تشکیل دولت اسلامی است. بدیهی است تشکیل چنین دولتی تجانس مقدمه را می طلبد. لذا انتخابات در مردمسالاری دینی به لحاظ ماهیتی و روشی باید مبتنی بر یک الگوی اسلامی - ایرانی باشد.
بر این اساس برای ترسیم هندسه "نظام جامع انتخابات اسلامی - ایرانی" در ایران قرار می گیرد به لحاظ روشی باید سه مولفه اساسی را در نظر گرفت:
الف): ماهیت و تجربه 37 ساله برگزاری انتخابات در نظام مقدس جمهوری اسلامی
ب): تجربه جهانی در امر انتخابات
ج): هدف نظام مردمسالاری دینی از برگزاری انتخابات
الف): تجربه 37 ساله برگزاری انتخابات در نظام مقدس جمهوری اسلامی
نظام جمهوری اسلامی در 37 سال گذشته با برگزاری بیش از30 انتخابات سالم و با شکوه تجربه غنی و بی بدیلی از انتخابات مبتنی بر ابزار تحلیل(SWOT) یعنی نقاط قوت، نقاط ضعف،
فرصت ها و تهدیدها به دست آورده است. بر اساس اصل ششم (6) قانون اساسی در جمهوری اسلامی ایران امور کشور باید به اتکاء آراء عمومی اداره شود، از راه انتخابات: انتخاب رئیس جمهور، نمایندگان مجلس شورای اسلامی، اعضای شوراها و نظایر اینها، یا از راه همهپرسی در مواردی که در اصول دیگر این قانون معین می‌گردد.
انتخابات مانند سایر مقولات سیاسی و اجتماعی درمردمسالاری دینی بیش از آن که یک امر عرفی باشد، موضوعی ایمانی است.
شرکت در انتخابات چه برای کسانی که قرار است انتخاب شوند و چه افرادی که قرار است انتخاب کنند، تکلیف شرعی محسوب می شود. انتخابات برای مشارکت کننده متدین عرصه یک امتحان الهی است و مشارکت گسترده بیعت با ولایت و پذیرش مدیریت اسلام در اداره جامعه است. تعدادی از مردم هم که رای نمی دهند از این واقعیت و تکلیف دینی غافل هستند. چرا که حضور در انتخابات بر خلاف
دموکراسی های غربی صرفا یک حق نیست بلکه تکلیفی است که بر دوش متدینین گذاشته شده است.اساسا در اسلام بیعت با امام حاضر یک تکلیف است و اگر کسی بمیرد اما با امام زمان خود بیعت نکرده باشد به مرگ جاهلی مرده است. "مَنْ ماتَ وَلَمْ یَعْرِفْ إمامَ زَمانِهِ ماتَ مَیْتَهً جاهِلِیَّهً " حضور گسترده در انتخابات به معنای اعلام "و نحن شیعتک المصابه بمصیبتک، المحزونه بحزنک، المسروره بسرورک السائره بسیرتک المنتظره لامرک "(2) خطاب به مولای زمان است.حضور گسترده مردم در انتخابات مختلف در ایران اوج ارادت و وفاداری آنها را به ولایت نشان می دهد و یقینا ولایتمداری یکی از دلایل اصلی مشارکت گسترده رای دهندگان ایرانی و تفاوت چشمگیر آن با راندمان دموکراسی های پیشرفته است.
ب): تجربه جهانی در امر انتخابات
تجربه جهانی انتخابات نیز از نمونه های اولیه آن در بین‌النهرین، هندوستان و در بخش‌هایی از ایران(3) گرفته تا الگوهای مدرن انتخابات به عنوان دستاوردهای بشری یک منبع قابل اعتنا در طراحی نظام جامع انتخاباتی است. برخی پژوهشگران برای سادگی کار نظام های انتخاباتی را به سه دسته کلی تقسیم می کنند: نظام های اکثریتی، نظام های تناسبی و نظام های مختلط.
ج): هدف نظام مردمسالاری دینی از برگزاری انتخابات
مولفه سوم هدف نظام مردمسالاری دینی از برگزاری انتخابات است. انتخاباتی از نزاهت، طهارت و پاکیزگی که مطلوب اسلام است برخوردار می باشد که در نهایت منجر به انتخاب اصلح از بین صالحین گردد.خداوند متعال در قرآن کریم می فرماید:" إِنَّ اللّهَ یَأْمُرُکُمْ أَن تُؤدُّواْ الأَمَانَاتِ إِلَى أَهْلِهَا وَإِذَا حَکَمْتُم بَیْنَ النَّاسِ أَن تَحْکُمُواْ بِالْعَدْلِ إِنَّ اللّهَ نِعِمَّا یَعِظُکُم بِهِ إِنَّ اللّهَ کَانَ سَمِیعًا بَصِیرًا "
بدین معنا که "خدا به شما فرمان می دهد که امانتها را به صاحبانشان باز گردانید و، چون در میان مردم به داوری نشینید به عدل داوری کنید، خدا شما را چه نیکو پند می دهد هر آینه او شنوا و بیناست." (4) در واقع نظام اسلامی آمده است تا مسئولیت ها را به صالحین و اهل آن بسپارد. و تنها صالحین می توانند کشور را تامین کنند. حضرت امیر المومنین (علیه السلام) در خطبه 216 نهج البلاغه می فرمایند: "فَلَیْسَتْ تَصْلُحُ اَلرَّعِیَّهُ إِلاَّ بِصَلاَحِ اَلْوُلاَهِ، پس رعیت صلاح نپذیرد مگر آنکه والیان صلاح پذیرند."
یکی از انحرافات انتخابات متداول سکولار در جهان امروز الگوها و روندهایی است که منجر به انتخاب ناصالحین می گردد. انتخاباتی که در آن نتیجه انتخاب آزادانه و آنچه از صندوق ها بیرون می آید لزوما اصلح موجود نیست بلکه شخص یا جریانی است که منطبق با امیال نفسانی و مطامع دنیوی انتخاب کنندگان چه در سطح عامه و چه در سطح بازی سازانی است که در برخی مواقع حتی اجازه این نوع انتخاب غیر عقلانی را نیز از مردم می گیرند.
بر این اساس در طراحی نظام جامع انتخابات اسلامی- ایرانی
می بایست به سئوالات عمده ای پاسخ داد که در عین ملاحظه مشکلات گذشته به مسائل پیش رو نظر دارند. پرسش های مهم و به ظاهر ساده ای نظیر اینکه ما از نظام جامع انتخاباتی در ایران چه می خواهیم؟ قرار است خروجی این مکانیسم چه باشد؟ آیا حد نصاب رای و برگزاری انتخابات دو مرحله ای می تواند به شایسته سالاری کمک کند و یا می بایست به سوی انتخابات تک مرحله ای در تمام انتخابات ها حرکت نمود؟ آیا قائل به تقویت احزاب و جامعه مدنی در چارچوب نظام جامع انتخاباتی هستیم؟ آیا این ساز و کار در مسیر نوسازی نظام سیاسی که یکی از تاکیدات معظم له است(5) منجر به بستر سازی در مسیر نظام پارلمانی می شود و یا تقویت نظام ریاستی؟ آیا کارگزاران نظام سیاسی که از دل این نظام جامع انتخاباتی برای ریاست جمهوری، مجلس شورای اسلامی، مجلس خبرگان و شوراهای اسلامی شهر و روستا گزینش می شوند تجانس و سنخیت لازم با مردمسالاری دینی را دارند؟ و پرسشهایی از این دست که تعیین و تنظیم سیاست های کلی نظام در حوزه انتخابات مسبوق به پاسخگویی آنهاست.
از سویی برخی دستور العمل های کلی و راهنما نیز وجود دارد که می تواند به سیاستگذاران در طراحی نظام انتخاباتی کمک کند به عنوان نمونه اینکه؛
* نظام انتخاباتی را ساده و روشن نگه دارید
* از نوآوری نهراسید
* به عوامل محیطی و عوامل زودگذر توجه داشته باشید
* رای دهندگان را دست کم نگیرید
* نظام انتخاباتی بر شمولیت و حضور تمامی گروه های ذی نفع تاکید داشته باشد
* در فرایند انتخاب یک نظام انتخاباتی همه گروه ها مشارکت داده شوند
* نظام انتخاباتی را برای تمامی بازیگران کلیدی مشروع و قابل قبول کنید
* سعی کنید تاثیر رای دهندگان را به حداکثر برسانید
* تاثیر رای دهندگان را به نفع تشویق احزاب سیاسی منسجم متعادل کنید
* لزوما ثبات درازمدت و مزایای کوتاه مدت همیشه با هم سازگار نیستند
* نظام های انتخاباتی را التیام بخش تمامی مشکلات مپندارید
* تاثیر نظام های انتخاباتی را زیاد دست کم نگیرید
* به ضرورت موافقت رای دهندگان با انجام دادن تغییرات توجه داشته باشید
* تصور نکنید که نقایص را بعدا می توان به سادگی برطرف کرد
* اسیر نظام انتخاباتی پیشین نشوید
* پیامدهای احتمالی هر نظام انتخاباتی برای منازعات اجتماعی را مورد توجه قرار دهید
* حوادث نا معمول و غیر مترقبه را در نظر گرفته و برایشان برنامه داشته باشید(6)
پی نوشت ها:
1- این سلسله مقالات با همکاری برادر ارزشمندم آقای ابراهیم محسنی آهوئی در یک دوره مطالعات تطبیقی و نشست های کارشناسی در مرکز تحقیقات استراتژیک تهیه شده که به زودی در قالب یک کتاب منتشر خواهد شد.
2 -یعقوبی، احمد بن واضح، تاریخ، ج 2، ص 228
3-برای مطالعه بیشتر مراجعه شود به فیلیپ استیل، تاریخچه انتخابات در جهان، پرویز دلیرپور، سبزان، 1390
4- نساء:58
5- رهبر معظم انقلاب، 1390/07/24
6 -آندرو رینولدز، بن رایلی، آندرو آلیس و دیگران، دانشنامه نظام های انتخاباتی،ترجمه ابوذر رفیغی قهساره، پژوهشکده مطالعات راهبردی، چاپ دوم ، 1391،صص159-152
با نیم نگاهی به نظام های انتخاباتی در جهان به "امکان‌سنجی دومرحله‌ای شدن انتخابات" بر اساس حد نصاب رای اشاره می کنیم.
مقدمه
نظام انتخاباتی(1) عموماً در قانون اساسی کشورها پیش‌بینی شده است که حوزه‌‌های زیر را پوشش می‌دهد:
1. فرمول انتخاباتی
2. وزن عددی حوزه های انتخاباتی
3. حد نصاب انتخاباتی
4. ساختار رأی
در یک تقسیم بندی کلی، نظام‌های انتخاباتی در جهان به سه دسته کلی تقسیم می‌شوند. این سه دسته و زیرمجموعه‌های آن در جدول زیر نشان داده شده‌اند(2) :
فهرست نظام‌های انتخاباتی در جهان
91 کشور جهان با نظام اکثریت، رای‌گیری انجام می‌دهند، 72 کشور از روش حزبی استفاده می‌کنند، 30 کشور روش‌های ترکیبی را در انتخابات دنبال می‌کنند و 6 کشور نیز در این دسته‌بندی‌ها قرار نمی‌گیرند.
هزینه‌های هر نظام انتخاباتی با یکدیگر مقایسه شده است. به عنوان مثال، مشاهده می‌شود که هزینه روش دو مرحله‌ای، هزینه تعیین مرزهای رای‌دهی، ثبت‌نام رای دهندگان، طراحی و تولید برگه های رای، تعداد روزهای رای گیری و انتخابات فرعی بسیار بالا و هزینه آموزش
رای دهندگان و شمارش آراء متوسط است.
همچنین مواردی وجود دارند که خارج از نظام انتخاباتی موضوعیت دارند و بنابراین قانون‌گذاری در این زمینه‌ها در حوزه قوانین عادی است. برخی از این موارد عبارتند از:
1. شرایط احراز حق رأی
2. رویه رایج در نامزدی انتخابات
3. قواعد هزینه مبارزات انتخاباتی
4. دوره تصدی منصب
با این مقدمه، این موضوع مشخص می‌شود که بخشی از ابهامات یا مجادلات مربوط به قوانین انتخابات (از جمله انتخابات دومرحله‌ای) که در زیرمجموعه نظام انتخابات قرار می‌گیرد، مربوط به تفسیر قانون اساسی و امکاناتی است که در قانون پیش‌بینی شده است و بخش دیگری از مجادلات مربوط به خارج از نظام انتخاباتی و در محدوده قوانین عادی موضوعیت دارد.
نظام دومرحله‌ای (حدنصاب)
خاستگاه اصلی این ساز و کار کشور فرانسه است. مهمترین مزایا و معایب نظام دومرحله‌ای در ادامه تشریح شده است.
همچنین برخی گمان‌ها در زمینه افزایش هزینه در این روش اظهار شده است که تحقیقات نشان می‌دهد این روش به دلیل کاهش تاکتیک‌های پیچیده در مرحله اول، هزینه کلی رای گیری را کاهش می‌دهد اما با این حال، هزینه تبلیغات کاندیدا ممکن است افزایش یابد.
علاوه بر ایران، کشورهای فرانسه، افغانستان، آرژانتین، اتریش، بلغارستان، شیلی، کلمبیا، کاستاریکا، جمهوری چک، مصر، برزیل، جمهوری دومینیکن، اکوادور، قبرس، السالوادور، فنلاند، غنا، گواتمالا، هند، اندونزی، لیبریا، پرو، لهستان، رومانی، سنگال، صربستان، اسلواکی، تیمور، ترکیه، اوکراین، اوروگوئه و زیمبابوه از این نظام در رای‌گیری استفاده می‌کنند.
پی نوشت ها:
-1 Voting systems
-2 http://www.electoral-reform.org.uk/voting-systems/
-3 Party List PR
-4 Additional Member System
-5 Alternative Vote
-6 Ranked Choice Voting
-7 Single Transferable Vote
-8 Alternative Vote Plus
-9 Block Vote
-10 Borda Count
-11 First Past the Post
-12 Limited Vote
-13 Supplementary Vote
-14 Two-Round System