فضایی که هرازگاهی با موردی از ناامنی و فیلتر کردن و امتحان چند فیلترشکن از سوی کاربران و پشتیبانان ایجاد ناامنی، بازهم در دسترس قرار می‌گیرد و مشکل می‌آفریند. و این مساله که فضای مجازی با یک مرحله بیشتر در دسترس قرار بگیرد به هیچ وجه به عنوان فیلترینگ به معنای واقعی کلمه نخواهد بود و آسیب‌ها همچنان تداوم خواهد یافت. ازاینرو اگر به دنبال کشوری آرام و به دور از مداخله اجانب و اغتشاشگران و فرصت‌طلبان هستیم می‌باید این بیماری، این معضل برای همیشه درمان شود. اینکه هر کسی با امتحان کردن چندین فیلترشکن و ناامید نشدن و تلاش بیشتر، سرانجام پیام‌رسانی خارجی یا سایتی را باز کند یعنی مشکل پابرجاست.
«طرح صیانت» به زبان ساده می‌تواند دسترسی میلیون‌ها ایرانی که فضای مجازی را وسیله کسب و کار و منبع درآمد و جویا شدن از احوال همدیگر و دسترسی آزاد به اطلاعات و دانش‌های روز و انواع سرگرمی معقول و موجه را دارند، به شکلی ایمن و منهای ناامنی تضمین کند.
از سال ۱۳۹۷ که نخستین نسخه محدودسازی اینترنت با عنوان «طرح ساماندهی پیام‌رسانهای اجتماعی» مطرح شد تا امروز که این طرح با چهار بار اسم و عنوان عوض کردن اما در واقع با محتوایی یکسان عرضه شده، هنوز اتفاق خاصی بجز فیلتر کردن موضعی و مقطعی به همان کیفیت قبل رخ نداده است.
الگوبرداری از چینی‌ها برای مدیریت صحیح فضای مجازی بهترین انتخاب نسبت به سایر قرائت‌هایی است که در این زمینه مطرح شده است.
علی یزدی‌خواه، نماینده مردم تهران و نایب‌رییس کمیسیون مشترک طرح صیانت درباره شبکه ملی اطلاعات گفته بود: چینی‌ها در این حوزه ابتکار منحصربه‌فرد و خاصی را طراحی کردند که ما نیز می‌توانیم از تجربه آنها در این بخش استفاده کنیم.
*بررسی قوانین اینترنت در کشورهای دیگر
قرن بیست و یکم قرن ارتباطات نامیده شده و بدون شک مهم‌ترین ابزار ارتباطی در این قرن اینترنت است که زندگی بشر را دستخوش تغییرات بسیاری کرده است. در کنار فواید بسیار اینترنت، نمی‌توان از مضرات آن غافل شد. در این میان اینترنت می‌تواند برای دولت‌ها بیش از هر بازیگر اجتماعی دیگری باعث دردسر باشد چرا که قدرت و حاکمیت دولت‌ها را مورد تهدید قرار می‌دهد. از این منظر مفهوم حکمرانی مجازی سال‌هاست که مطرح شده و بسیاری از کشورها برای مدیریت و کنترل فضای مجازی قوانین مختلفی را وضع کرده‌اند.
* درباره طرح صیانت
در «طرح صیانت از حقوق کاربران در فضای مجازی» هدف محدود کردن دسترسی به اینترنت نیست بلکه اعمال محدودیت بر برخی شبکه‌های اجتماعی است که از کشورهای معاند جمهوری اسلامی ایران تغذیه می‌شوند و در شرایط بحران تمام قد پای کار هستند. بر کسی پوشیده نیست که فضای مجازی نیز همچون فضای واقعی نیازمند وضع قوانین برای ایجاد نظم و ممانعت از هرگونه تضییع حقوق کاربران است، موضوعی که در کشورهای دیگر سال‌هاست که اجرایی شده است.
روسیه به عنوان یکی از قدرت‌های برتر نظامی دنیا، همانند بسیاری از کشورها همیشه چالش‌هایی با فضای مجازی داشته و محدودیت‌هایی در استفاده از اینترنت را برای شهروندان خود اعمال کرده است. روسیه برای تقویت هرچه بیشتر حاکمیت و مدیریت خود در فضای مجازی، اینترنت ملی را تحت قانونی موسوم به «حاکمیت اینترنت روسیه» راه‌اندازی کرده و امکان استقلال کامل فضای مجازی را تحت یک شبکه اینترنت محلی با عنوان «رونت» فراهم کرده است. همچنین این کشور برای حفظ و توسعه حاکمیت فضای مجازی سرویس‌های مشابه با سرویس‌های جذاب تحت وب آمریکایی راه‌اندازی کرده است.
*مدل حکمرانی اینترنت جهانی
در همین راستا تأکید بر چندجانبه گرایی در مدل حکمرانی اینترنت جهانی در چارچوب سازمان ملل، مقابله با هژمونی آمریکا بر بستر اینترنت موجود و نیز توجه به الگوی مستقل توسعه فضای مجازی بر اساس ساختار و اقتضائات بومی و اعمال محدودیت و فیلترینگ در برابر پلتفرم‌های خارجی که حاضر به همکاری و رعایت الزامات قانونی داخلی نیستند، از دیگر اقدامات مهم روسیه در حوزه حاکمیت سایبری است.
هسته اصلی مدیریت فضای مجازی کشور روسیه برعهده وزارت توسعه دیجیتال، ارتباطات و رسانه‌های جمعی بوده و این وزارتخانه، یک هیئت اجرایی فدرال است که بر رسانه‌ها، از جمله رسانه‌های الکترونیکی و ارتباطات جمعی، فناوری اطلاعات و ارتباطات مخابراتی نظارت دارد.
همچنین اتحادیه «اینترنت ایمن» بزرگ‌ترین سازمان در روسیه است که به مقابله با محتوای نامطلوب در اینترنت می‌پردازد. هدف این اتحادیه آن است که جامعه متخصصان و بازیگران صنعتی را ترغیب کند تا خود به کنترل محتوا بپردازند و بدین ترتیب از سانسور شدن در امان بمانند. به بیان دیگر، می‌توان گفت هدف اصلی این اتحادیه ترویج ممیزی در مبدأ است.
در قانون داده روسیه که در سال ۲۰۱۵ وضع شده، رسانه‌های اجتماعی ملزم به ذخیره هرگونه اطلاعات در مورد روس‌ها در سرورهای داخل این کشور هستند. ناظر ارتباطات روسیه «لینکدین» را مسدود و همین‌طور فیس‌بوک و توییتر را به دلیل عدم شفاف‌سازی، جریمه کرد. در جهت حاکمیت و کنترل بیشتر در نوامبر سال ۲۰۲۰ قانونی در روسیه اجرایی شد که به نهادهای نظارتی این اختیار را می‌دهد که ارتباط با شبکه جهانی را در مواقع اضطراری قطع کنند.
فیس‌بوک و توییتر برخلاف سایر نقاط جهان، در روسیه از محبوبیت زیادی برخوردار نیستند. در عوض، VK یکی از بزرگ‌ترین شبکه اجتماعی در روسیه است. در حدود ۸۳ درصد از کاربران شبکه‌های اجتماعی این کشور در این پلتفرم فعال هستند. از لحاظ سبک و عملکرد، VK شباهت زیادی به فیس‌بوک دارد. OK (OdnoKlassnik) با ۵۵ درصد سهم بازار از دیگر شبکه‌های اجتماعی بومی محبوب در روسیه است که برخلاف VK، بیشتر مورد علاقه روس‌های مُسن است.
تلگرام در روسیه به ویژه در مسکو و سن‌پترزبورگ محبوبیت بالایی دارد. می‌توان گفت تلاش برای مسدود کردن این پیام‌رسان توسط دولت روسیه تأثیر معکوس داشت و باعث محبوبیت بیشتر آن شد. در نتیجه اکنون تلگرام به عنوان مکانی امن برای اخبار و گفتگوها در روسیه شناخته می‌شود.
چین یکی از مستقل‌ترین کشورها از منظر اینترنت است. هسته اصلی مدیریت فضای مجازی این کشور بر عهده شورای عالی امنیت فضای مجازی و توسعه جامعه اطلاعاتی بوده که از اداره کل فضای مجازی چین به عنوان بازوی اجرایی خود استفاده می‌کند. از آنجا که دولت جمهوری خلق چین بسیاری از وب‌سایت‌های خارجی را مسدود می‌کند، همه وب‌سایت‌هایی که در چین فعالیت می‌کنند، باید دارای مجوز ICP از وزارت صنعت و فناوری اطلاعات باشند.
*کنترل اطلاعات از مبدأ
از دیگر اقدامات کنترلی صورت گرفته توسط چین می‌توان به کنترل اطلاعات از مبدأ اشاره کرد. بر این اساس، حکومت چین صاحبان پلتفرم‌های خارجی را مجبور به اطاعت از خواسته‌های خود کرده که در غیر این صورت آن پلتفرم فیلتر خواهد شد. برای مثال در یک مقطع زمانی، دولت چین شرکت گوگل را مجبور به نمایش روایتی منحصربه‌فرد برای کاربران چینی در موضوعی خاص کرده بود. با توجه به توانمندی سپر طلایی چین در بحث فیلترینگ، کمتر پلتفرمی مایل به مخالفت با خواسته‌های کشور چین بوده است. طبق قوانین چین، همه شبکه‌های اجتماعی از جمله «وی چت» در صورت نیاز باید داده‌های کاربران خود را تحویل دولت بدهند. مقامات دولتی نه‌تنها محتوای وب‌سایت‌ها را مسدود می‌کنند، بلکه دسترسی افراد به اینترنت را نیز زیر نظر دارند.
همچنین نگرانی در مورد حریم خصوصی و امنیت داده‌ها از مهم‌ترین موضوعات در چین به شمار می‌رود. در همین راستا شرکت‌های اینترنتی چینی به‌جای تمرکز صرف بر ساخت محصول یا ارائه خدمات، بر ساخت کل اکوسیستم‌ها تمرکز دارند. آنها به این فکر می‌کنند که چگونه در آرمانی‌ترین شکل ممکن و مجاز شرایط و بستر را برای فعالیت کاربران فراهم کنند که البته همواره بحث امنیت هم در آن لحاظ شده باشد.
*پروژه سپر طلایی
پروژه سپر طلایی(فایر وال)، یک پروژه برای مراقبت از اینترنت است که توسط وزارت امنیت عمومی چین از سال ۱۹۹۸ اجرا و به دیوار آتش بزرگ چین معروف شد. تحلیل‌گران معتقدند دیوار آتش بزرگ چین یکی از پیچیده‌ترین سامانه‌های کنترل اینترنت در مقایسه با سامانه‌های مشابه سایر کشورها است. نام این سامانه از ترکیب دو نام دیوار آتش و دیوار بزرگ چین گرفته شده است. این پروژه از نظر فنی ابعاد مختلفی دارد و دانشگاه‌ها و مؤسسات تحقیقاتی مختلفی از جمله دانشگاه هاربین و مؤسسه تکنولوژی رایانه آکادمی علوم چین در ایجاد آن نقش داشتند. دیوار آتش بزرگ چین کار خود را با مسدود کردن دسترسی به صفحات وب شروع کرد و بعد از توسعه‌های فراوان قابلیت مسدود کردن فیلترشکن‌ها، ارتباطات رمز شده و تور (Tor) به آن اضافه شده است.
در مجموع سیاست‌های حکمرانی فضای مجازی در چین را می‌توان در چهار قالب اقتصادی و فنی، فرهنگی، امنیتی و مدیریتی و حقوقی دسته‌بندی کرد.
هدف حاکمیت اقتصادی و فنی، رقابت تنگاتنگ صنعت و کسب‌وکارهای چین با شرکت‌های سخت‌افزاری، نرم‌افزاری و خدمات دهندگان آمریکایی و همین‌طور حرکت به سمت خودکفایی در خصوص زیرساخت‌ها و تجهیزات فنی فضای مجازی است. در بخش حاکمیت فرهنگی هدف دولت این کشور پژوهش وسیع در فناوری‌های پایه و بنیادین فضای مجازی و همین‌طور رقابت تنگاتنگ محتوای چینی با محتوای غیر چینی در رسانه‌های نوین فعال در چین است.
کاهش وابستگی به زیرساخت و خدمات آمریکایی از اهداف حاکمیت امنیتی است و وضع قوانین تقویت حاکمیت چین در فضای مجازی، مدیریت و تنظیم‌گری واحد اجرایی در انجام خدمات در فضای مجازی در چین و همین‌طور بهره‌برداری وسیع از فرصت دیپلماسی فضای مجازی برای توسعه حاکمیت چین و امکان نظارت مطلوب بر فضای مجازی چین از اهداف حاکمیت مدیریتی و حقوقی در این کشور است.
*شبکه‌های اجتماعی در چین
چینی‌ها عاشق شبکه‌های اجتماعی هستند و این اشتیاق تا حدودی به اعتیاد تبدیل شده است. شبکه‌های اجتماعی در چین امروزه به عنوان ابزاری برای تبادل‌نظر، تبلیغات و رشد کسب‌وکارها به کار گرفته می‌شوند. در بین انبوهی از برنامه‌های کاربردی در این کشور، اپلیکیشن «وی چت» یکی از مهم‌ترین شبکه‌های اجتماعی چین است. وی چت به کاربرانش این امکان را می‌دهد تا غذا سفارش دهند، بلیط رزرو کنند، فیلم، عکس و همین‌طور مقاله به اشتراک بگذارند. وی چت اکنون حدود یک میلیارد کاربر فعال دارد. ویبو، بایدو، کیوکیو و تیک تاک از دیگر اپلیکیشن‌ها و موتور جستجوهای داخلی محبوب در چین هستند.
چین برای هر شبکه اجتماعی غربی مطرح که امروزه میلیون‌ها کاربر در سراسر دنیا دارد یک شبکه جدید اجتماعی طراحی و راه‌اندازی کرده تا ضمن جلوگیری از اثرات منفی شبکه‌های اجتماعی خارجی بر جامعه چین، محدودیت‌ها و مشکلات شبکه‌های اجتماعی خارجی را هم نداشته باشند. مردم چین از لحاظ سنتی علاقه زیادی به شبکه‌های اجتماعی غربی ندارند و به دلیل عدم آشنایی با زبان خارجی نیز رویکرد چندانی به این شبکه‌ها نشان نمی‌دهند. به همین دلیل حتی اگر در چین شبکه‌های اجتماعی غربی در دسترس باشند، بسیار کمتر از کشورهای دیگر مورد استفاده قرار می‌گیرند.
امروزه اینترنت بومی کشور چین به قدری قدرتمند شده که برخی کارشناسان ارتباطات از دو قطبی شدن فضای سایبری جهان سخن می‌گویند.اریک اشمیت مدیرعامل سابق گوگل و مدیر اجرایی شرکت آلفابت پیش بینی کرده است که در دهه آینده شاهد دو اینترنت متمایز از هم خواهیم بود: یکی تحت هدایت آمریکا و دیگری تحت هدایت چین.
لازم به ذکر است کهکشور چین چند نمونه از قدرتمندترین دایره المعارف‌های مقالات علمی و عمومی را دارد. Soso baike با ۱۵ میلیون مقاله، Hudong با ۵.۵ میلیون مقاله و Baidu baike با ۳.۵ میلیون مقاله به شدت توانسته اند جایگزین دایره المعارف‌های مشهور خارجی شوند.
چین توانسته از طریق به کارگیری سرورهای قدرتمند و همچنین برنامه نویسی‌های دقیق، شبکه‌های اجتماعی بومی و قدرتمندی بسازد. سه برنامه ویچت، مومو و ناوسینا ویبو از جمله شبکه‌های اجتماعی گفتگو محور محبوب در چین هستند که به راحتی وات اپ و تلگرام را کنار زده و همچنین توانسته‌اند کسب و کار پررونقی در کشور راه بیندازند.
*جمع بندی
بنابر سطور بالا، کنترل فضای مجازی در روسیه و چین به صورت جدی انجام شده و بالاخره به یک اینترنت و فضای مجازی بومی شده رسیده‌اند که اکثریت قریب به اتفاق جامعه هم از آن رضایت دارند و همانند اینترنت و فضای مجازی موجود غربی، در آن فعالیت دارند. در کنار قوانین موجود در هر دو کشور و همین‌طور بحث اینترنت ملی، این کشورها قوانینی محکم و دشواری در جهت امنیت فضای مجازی برای کشورهای خود وضع کرده‌اند و همین موضوع برآیند امنیت داخلی این کشورها و پیشگیری جدی از هرگونه اغتشاش و آسیب به زندگی اجتماعی مردم و اموال عمومی و نیز جلوگیری از مداخله کشورهای غربی را به دنبال داشته است. در حال حاضر هر دو کشور شبکه‌های اجتماعی پیشرفته بومی خود را دارند که به دلیل فرهنگ عامه موجود در این کشورها، نسبت به شبکه‌های اجتماعی مشابه خارجی از محبوبیت بیشتری برخوردار هستند.
بررسی نوع مدیریت اینترنت و فضای مجازی در دو کشور شاخص مذکور این مساله را در ذهن متبادر می‌سازد که در ایران ما بدون اینکه سرمایه‌گذاری مناسبی برو روی سرورها، پلتفرم‌ها و شبکه‌های اجتماعی بومی شده باشد، تنها محدودسازی اینترنت در دستور کار قرار گرفته که نتیجه چندان مطلوبی نداشته و مشکلاتی جدی به دنبال داشته است. موتورهای جستجوگر ایرانی حتی قادر نیستند بسیط‌ترین مفاهیم را در دنیای نت جستجو کرده و داده‌ها را برای مخاطب فراهم کنند و با دیدن مشکلات و چاره‌اندیشی و سرمایه‌گذاری جدی در این حوزه می‌توانیم در آینده نزدیک همچون کشور چین به جایی برسیم که حتی گوگل هم بومی‌سازی شود.
