این کتاب که به تازگی از سوی نشر سخن منتشر شده، جلد دیگری است از یادداشتهای روزانه سیاستمدار و ادیب ایرانی دوره قاجار، محمدعلی فروغی که به‌سفارش و درخواست ایرج افشار، به‌کوشش محمدافشین وفایی و پژمان فیروزبخش تدوین و در سال جاری روانه بازار نشر شده است.
محمد علی فروغی
فارغ از تعریف و تمجید‌هایی که در ابتدای این کتاب درباره فروغی آمده است، می‌توان به اثرگذاربودن او در دوره قجری و پهلوی اشاره کرد. مردی که در هر دوره‌ای وارد حکومت می‌شده و بعد از ثبات نسبی مشغول امورات خودش بوده. کسی که خیلی از اساتید تاریخ او را وابسته به جریانات ماسونی می‌دانند و معتقدند عضویت در لژهای خاص داشته است. محمدعلی فروغی دردشتی، پس از مرگ پدرش محمدحسین فروغی (ذکاءالملک)، از ادیبان و مترجمان دوره قاجار، لقب ذکاءالملک (ثانی) را دریافت کرد. او تحصیلات خود را در رشته پزشکی در دارالفنون آغاز کرد؛ ولی بعد به ادبیات رو آورد و فرهنگستان ایران را تاسیس کرد.
سوابق او در سال‌های مختلف متنوع بوده است، سیاستمداری ادیب و بعضا طبیب که به یکی از قطب‌های قدرت در دنیا تعلق خاطر داشته است. او چندبار وزیر، دو بار نماینده مجلس شورای ملی و یک بار رئیس دیوان عالی تمیز(دیوان کشور) بوده است. یکی از سمت‌های مهم فروغی را می‌توان معلمی احمدشاه قاجار دانست، یک معلم خصوصی برای
ولی‌عهد و آخرین شاه قاجار. در 1304 پس از تصویب انقراض سلسله قاجار که خود در آن نقش داشت، کفیل نخست‌وزیری شد. او نخستین و آخرین نخست‌وزیر ایران در دوره رضاشاه بود. وی همچنین عضویت و ریاست هیئت اعزامی ایران به کنفرانس صلح پاریس (1919) و جامعه ملل را به‌عهده داشته است.
محمدعلی فروغی پس از درگذشت پدرش در 32سالگی به ریاست مدرسه علوم‌سیاسی برگزیده می‌شود که رجال و دیپلمات‌های زیادی را تربیت کرد و بعدها تبدیل به دانشکده حقوق دانشگاه تهران شد.
یادداشتهای روزانه
بدیهی است یکی از منابع اصلی و دست اول مطالعه تاریخ، خاطرات رجال مؤثر سیاسی در هر دوره‌ای است. یادداشت‌هایی که صرفا وقایع را به‌صورت روزانه تعریف می‌کنند و روایت صرف؛ قطعا حقیقت دارد. شخص نگارنده به سبب مسئولیت‌اش نگاه متنوع و بعضا جذاب‌تری برای مخاطب دارد. با این تعاریف یادداشت روزانه بی‌شک اطمینان‌بخش‌ترین نوع خاطره‌نویسی و روایت تاریخی است.
کتاب یادداشتهای فروغی علاوه بر این دقیق‌بودن با اوصاف ریزبینانه و دقیق وی از مسیر سفر به پاریس دید خوبی از مسیرها و حتی معماری شهرهای ایرانی به مخاطب می‌دهد. جدا از این متن کتاب پر است از لغات ادبی که متناسب با فضای ادبی آن روزهای ایران بوده، هرچند که شاید مطالعه آن برای مخاطب امروزی کمی سخت باشد؛ اما توصیفات دقیق نویسنده و توجه او به نکات ریز باعث می‌شود که مخاطب بتواند به‌راحتی فضای توصیف‌شده در کتاب را در ذهن خود ترسیم کند و نکات مطرح‌شده در اثر را بهتر درک کند.
از جمله ویژگی‌های دیگر این کتاب شرح حال و هوای نویسنده و همراهانش است، شرح مو به موی حوادث مهم پیش‌آمده در هر روز و علاوه برآن درج بسیاری از حالات روحی افراد در برخورد با خود نویسنده یا دیگران، باعث می‌شود که بیان خشک و تاریخی کتاب از بین برود.
در این خاطرات فروغی رویدادهایی را شرح می‌دهد که هر روز با آنها روبه‌‌رو می‌شده است؛ روزهایی که فروغی این خاطرات را می‌نوشت روزهای پرالتهابی بود. یادداشتهای حاضر از ایامی است که ذکاءالملک به سمت رئیس دیوان عالی تمیز جزء هیئت اعزامی ایران برای راهیابی به کنفرانس صلح عازم پاریس شد. او در طول تقریبا دو سال (17 دسامبر 1918 تا 11 اوت 1920/ 25 آذر 1297 تا 20 مرداد 1299) اخبار و وقایع هر روز را یادداشت کرده و چون خود در مسیر جریان‌ها بوده و به جزئیات بسیاری ورود داشته، یادداشت‌هایش دربرگیرنده نکته‌های تازه و ناگفته فراوان درباره علل ناکامی ایران در راهیابی به کنفرانس صلح، داخل‌شدن ایران در مجمع ملل، روابط انگلیس‌ها با وثوق‌الدوله، قرارداد نهم اوت 1919 و بعضی از رجال سیاسی ایران در آن روزگار است.
از جمله مواردی که درباره متن این کتاب وجود دارد و در مقدمه کتاب به آن اشاره کرده، نگه‌داری این آثار است. این یادداشتها نزدیک به صد سال نزد خانواده فروغی محفوظ بوده و اکنون برای نخستین بار منتشر می‌شود. نویسنده در این یادداشتها دید و بازدیدها و مسائلی را شرح می‌دهد که برای خواننده امروزی یک سند تاریخی است؛ زیرا او از یک سو وابسته به یک خانواده مهم و پرنفوذ بود که با دربار حشر و نشر داشته و از سوی دیگر میان مردم و دانش‌آموزان مدارس و اهل ادب رفت و آمد داشت.
پیش‌تر نیز از فروغی یادداشت‌هایی به‌کوشش زنده‌یاد ایرج افشار منتشر شده بود که در آن وضعیت ایران در دوره‌ای بحرانی که از رعیت تا شاه دست بر دعا داشتند تا از شرّ روس در امان بمانند، شرح داده شده است. از سوی دیگر، مدتی کوتاه پس از دوره‌ای که فروغی خاطراتش را نوشته است، مظفرالدین شاه فرمان مشروطه را صادر می‌کند، به همین دلیل این خاطرات چون تصویری از ماه‌های منتهی به مشروطه را نشان می‌دهند، بسیار باارزش هستند. فروغی همچنین تحلیلی اجتماعی در خلال نوشته‌هایش از وضعیت روشنفکران ایران در آن زمان ارائه می‌دهد که از آن جمله می‌توان به علامه محمد قزوینی، صور اسرافیل، سید حسن تقی‌زاده، امید بستن به عین‌الدوله، روحانیون بانفوذ تهران و نجف، رشدیه و... اشاره کرد.
