من فکر می کنم با برداشتی که از دین در حوزه هنر وجود دارد ما مطلقأ مجاز به هزل و هجو گویی و کار عبث و بیهوده در ساحت هنر و اثر هنری نیستیم.
بسیاری از اهالی سینما او را "آقا رضا" صدا می کنند. مردی از تبار جنگ، بر آمده از سنگرهای شرف و نه میزهای غرور. محمد رضا شرف الدین که از رزمندگان و عکاسان سالهای حماسه و ایثار می باشد، در کارنامه هنری خود مدیریت و مسئولیت جلوه های ویژه تعدادی از بهترین، بزرگترین و برترین آثار سینمای دفاع مقدس همچون کانی مانگا، هور در آتش، کیمیا، پرواز خاموش، حماسه مجنون، دندان مار ، قارچ سمی و... را به عهده داشته و تاکنون موفق به دریافت چند سیمرغ بلورین به عنوان بهترین مدیر جلوه های ویژه شده است.
در دهه 80 که سینمای ایران با مشکلات فراوانی دست و پنجه نرم می کرد، او توانست به عنوان مدیر عامل انجمن سینمای دفاع مقدس با سخت کوشی، دست هایی خالی و مجاهدتی خاموش، تنها نقطه اتکای سینمای دفاع مقدس درآن سالها یعنی این انجمن را سر پا نگه داشته تا آخرین سنگر و نقطه امید آثار دفاع مقدس نیز از هم نپاشد. مسئولیتی که اگر در دست فردی بی تجربه، و تازه از راه رسیده و جویای نام بود، تبدیل به مدیریتی تظاهری می گشت که قطعأ به فاجعه ی فروپاشی این تشکیلات ارزشی منجر می شد. در عین حال این مدیر و هنرمند ارزشی کشورمان از چنان احترامی در بین جامعه سینمایی کشور برخوردار است که گاهی بسیاری از هنرمندان شاخص این مرز و بوم علی رغم نپذیرفتن دعوت برخی مدیران ارشد کشور برای حضور در بعضی جلسات، اما با یک تماس او حاضرند در برنامه هایی معنوی و فرهنگی که وی بانی آن است، صمیمانه و گسترده شرکت جویند و این اعتماد سرمایه ای است که به این آسانی به دست نیامده است.
محمد رضا شرف الدین اخیرا طی گفت وگویی با محمد دیندار در کتاب " برنامه سازی تلویزیونی در حوزه دفاع مقدس" که همزمان با آغاز هفته دفاع مقدس و توسط "اداره کل آموزش و پژوهش سیما" در اختیار برنامه سازان و مدیران سیما قرار خواهد گرفت، به نکات قابل توجهی در باره خصوصیات هنردینی و ویژگی های آثار دفاع مقدس پرداخته که ما پیشاپیش فرازهایی از این مصاحبه را تقدیم شما می کنیم.
لازم به توضیح است در شماره های آتی به این کتاب که متشکل از گفتگو با 15 تن از مدیران سیما، برنامه سازان، نویسندگان، کارگردانان و تهیه کنندگان شاخص تلویزیون و سینمای ایران است، بیشتر خواهیم پرداخت.
* آقای شرف الدین، ویژگی های هنر دینی از نظر شما که سالهاست در عرصه سینمای ایران به فعالیت مشغول هستید و مطالعات زیادی در این زمینه داشته اید چیست؟
من فکر می کنم با برداشتی که از دین در حوزه هنر وجود دارد ما مطلقأ مجاز به هزل و هجو گویی و کار عبث و بیهوده در ساحت هنر و اثر هنری نیستیم. البته طبق آموزه های دینی و معرفتی در هیچ زمینه ای نباید به بیهودگی و کار عبث رو آورد. یعنی اگر کسی حتی یک لقمه یا قاشق غذا را بیهوده بخورد، مسئول است.
حضرت ابراهیم( ع) در آن سیر تکاملی توحیدی خود به نقطه ای می رسند و می گویند: "ما خلقت هذا باطلا" این آیه شریف در قران کریم به گونه ای بیان شده که گویا هیچ پدیده ای در جهان شامل بیهودگی یا بطلان و بطالت نمی شود. یعنی حتمأ و قطعأ یک هدف غایی در آن نهفته است و آن هدف حتمأ متعالی است. چرا چون همه هستی تسبیح خدا می گویند. "یسبح لله ما فی السماوات و ما فی الارض" یا " انا لله و انا الیه راجعون". وقتی ما به طرف خدا می رویم و مسیر ما مسیری الهی است، پس امکان ندارد ما برای لحظه ای کوچک هم رویکرد باطلی داشته باشیم. بنابراین اولین شرط هنر دینی این است که مطلقأ جایی برای رفتار باطل نداشته باشیم. نه اینکه ما باطل را معرفی نکنیم. اتفاقأ یکی از وظایف هنر این است که باطل را بشناسانیم، همچنان که ما در ابتدای اذان " لا اله الا الله" را داریم، یعنی باید اول آن الهه های شیطانی و غیر خدایی را شناخت تا بعد از این شناسایی، از آنها فاصله بگیریم. وقتی معتقدیم که" جاء الحق و زهق الباطل" یعنی باید ابتدا باطل را بشناسیم تا بتوانیم آن را کنار بزنیم و حق را جایگزین آن سازیم. " دیو چو بیرون رود، فرشته در آید" پس ما تا دیو را نشناسیم، چگونه آن را بیرون کنیم. حالا این باطل در عرصه هنر و در عرصه فیلم و سریال به چیزها و مضامینی اطلاق می شود که چیزهایی عبث و بیهوده و به درد نخور هستند. یک مضمونی که در راستای رشد و تکامل انسان و هستی نیست، ما آن را باطل می دانیم و اساسأ هنر نیست. بنابراین اگر ما در سینما یا تلویزیون یک اثری را خلق و ایجاد می کنیم، حتمأ باید یک نگاه در تماشاگر ایجاد کند که درجهت تکمیل و رشد و تکامل او باشد. شما وقتی آیه شریفه "ما خلقت هذا باطلا" را از زبان حضرت ابراهیم (ع) می شنوید، ببینید در چه موقعیتی است. در موقعیتی است که او دارد خدای خودش را پیدا می کند، یعنی در جهت تکامل و کمال است. زمانی که به ماه نگاه می کند و می گوید من آن را دوست ندارم، چون افول پیدا می کند، به ستاره ها نگاه می کند و در چیزهای دیگر دقیق می شود و به خورشید نگاه می کند و می گوید: هان! این بزرگتر است، اما وقتی که غروب می شود و خورشید را نگاه می کند، می گوید من این را هم دوست ندارم، چون از این هم کاری بر نمی آید. اما در عین حال می داند که این ها به باطل خلق نشدند و همینطور که جلوتر می آید، به حقیقت و شناخت خدا نزدیک می شود. یعنی گام به گام به سوی مسیر تکامل و شناخت خدا حرکت می کند. پس یک اثر هنری باید بتواند انسان را به تکامل نزدیک و نزدیک تر کند. حالا اگر این تکامل صورت گرفت، هر آن چه باشد، هنر معنادار است. چنین اثر هنری چه به صورت فیلم سینمایی، چه سریال و چه در قالب طنز و کمدی یا پلیسی و اجتماعی و یا دفاع مقدس باشد، به هر حال یک هنر دینی و ارزشی است. اما اگر این تکامل را نتوانست در مخاطب و تماشاگر ایجاد کند، اساسأ هنر نیست؛ مقداری تصاویر متحرک است که پشت سر هم چیده و مونتاژ شده اند، اما عاری از اندیشه و تفکر و عاری از مشخصه های یک اثر هنری و ماندگار و مؤثر است.
* ویژگی های سینمای دفاع مقدس را که شما از بانیان و پیشکسوتان آن هستید، چه چیزهایی می دانید؟
وقتی ما یک اثر دفاع مقدس می سازیم باید ریشه در حقیقت داشته باشد. ما نمی توانیم بیاییم و اتفاقاتی را که در جریان جنگ ویتنام و آمریکا افتاده، اتفاقاتی را که در جنگ کره یا در جنگ جهانی اول یا جنگ جهانی دوم به وقوع پیوسته و همان حالات و رفتار سربازان و پارتیزان های خارجی را که هیچ نسبت و شباهتی با جنگ و فرهنگ دفاع مقدس ما ندارد، به خودمان منسوب کنیم. مفهوم فرهنگ دفاع مقدس مختص به رزمندگان و ملت ما می باشد و نمی توان مفاهیم دیگر را که عاریه گرفته از دیگر جنگ ها و فرهنگ هاست، به آثار خودمان تزریق نمود.
مولفه بعدی آثار دفاع مقدس این است که شکلی از وجوه روحی و اعتقادی رزمندگان ما را داشته باشد و مغایر آن نباشد. یعنی اگر ما در سریالی ببینیم که رزمندگان ما رفتارهایی خشن با اسرای عراقی دارند و رفتارشان در جنگ، تند و همراه با خشونت و ویرانی است، این دیگر جلوه و حقیقتی از رفتار رزمندگان ایرانی در طی هشت سال جنگ تحمیلی نیست. این جنس کارها از نوع رفتار و اخلاق و آموزش های متعلق به تفنگ داران آمریکایی در جنگ های ویتنام، افغانستان عراق و سایر نقاط جهان است و منطبق با روش و منش نیروهای نظامی و مردمی ایران در جنگ نمی باشد. به خاطر همین است که شما می بینید در این هشت سال دفاع مقدس و از سال سوم، هرگاه که رزمندگان ما در مناطقی از دشمن پیشروی می کردند، حتی یک مورد تجاوز نمی بینیم که گزارش شده باشد. نه دستگاه های اطلاعاتی و بومی عراق و نه سازمان های بین المللی هر گز چنین گزارشی را در باره رزمندگان ایرانی منتشر نکرده اند. اما وقتی آمریکایی ها از ویتنام خارج شدند، هزاران فرزند نامشروع و روسپی را در آنجا باقی گذاشتند. بارها ما در طول جنگ شاهد بودیم علی رغم اینکه عراقی ها مراکز عمومی و تجمع مردم عادی را بمباران و موشک باران می کردند و هزاران هزار زن و کودک بی گناه را به خاک و خون می کشیدند، اما هیچ مورد مشابهی از سوی ایران در این خصوص علیه ملت عراق انجام نگرفت.
در دهه 80 که سینمای ایران با مشکلات فراوانی دست و پنجه نرم می کرد، او توانست به عنوان مدیر عامل انجمن سینمای دفاع مقدس با سخت کوشی، دست هایی خالی و مجاهدتی خاموش، تنها نقطه اتکای سینمای دفاع مقدس درآن سالها یعنی این انجمن را سر پا نگه داشته تا آخرین سنگر و نقطه امید آثار دفاع مقدس نیز از هم نپاشد. مسئولیتی که اگر در دست فردی بی تجربه، و تازه از راه رسیده و جویای نام بود، تبدیل به مدیریتی تظاهری می گشت که قطعأ به فاجعه ی فروپاشی این تشکیلات ارزشی منجر می شد. در عین حال این مدیر و هنرمند ارزشی کشورمان از چنان احترامی در بین جامعه سینمایی کشور برخوردار است که گاهی بسیاری از هنرمندان شاخص این مرز و بوم علی رغم نپذیرفتن دعوت برخی مدیران ارشد کشور برای حضور در بعضی جلسات، اما با یک تماس او حاضرند در برنامه هایی معنوی و فرهنگی که وی بانی آن است، صمیمانه و گسترده شرکت جویند و این اعتماد سرمایه ای است که به این آسانی به دست نیامده است.
محمد رضا شرف الدین اخیرا طی گفت وگویی با محمد دیندار در کتاب " برنامه سازی تلویزیونی در حوزه دفاع مقدس" که همزمان با آغاز هفته دفاع مقدس و توسط "اداره کل آموزش و پژوهش سیما" در اختیار برنامه سازان و مدیران سیما قرار خواهد گرفت، به نکات قابل توجهی در باره خصوصیات هنردینی و ویژگی های آثار دفاع مقدس پرداخته که ما پیشاپیش فرازهایی از این مصاحبه را تقدیم شما می کنیم.
لازم به توضیح است در شماره های آتی به این کتاب که متشکل از گفتگو با 15 تن از مدیران سیما، برنامه سازان، نویسندگان، کارگردانان و تهیه کنندگان شاخص تلویزیون و سینمای ایران است، بیشتر خواهیم پرداخت.
* آقای شرف الدین، ویژگی های هنر دینی از نظر شما که سالهاست در عرصه سینمای ایران به فعالیت مشغول هستید و مطالعات زیادی در این زمینه داشته اید چیست؟
من فکر می کنم با برداشتی که از دین در حوزه هنر وجود دارد ما مطلقأ مجاز به هزل و هجو گویی و کار عبث و بیهوده در ساحت هنر و اثر هنری نیستیم. البته طبق آموزه های دینی و معرفتی در هیچ زمینه ای نباید به بیهودگی و کار عبث رو آورد. یعنی اگر کسی حتی یک لقمه یا قاشق غذا را بیهوده بخورد، مسئول است.
حضرت ابراهیم( ع) در آن سیر تکاملی توحیدی خود به نقطه ای می رسند و می گویند: "ما خلقت هذا باطلا" این آیه شریف در قران کریم به گونه ای بیان شده که گویا هیچ پدیده ای در جهان شامل بیهودگی یا بطلان و بطالت نمی شود. یعنی حتمأ و قطعأ یک هدف غایی در آن نهفته است و آن هدف حتمأ متعالی است. چرا چون همه هستی تسبیح خدا می گویند. "یسبح لله ما فی السماوات و ما فی الارض" یا " انا لله و انا الیه راجعون". وقتی ما به طرف خدا می رویم و مسیر ما مسیری الهی است، پس امکان ندارد ما برای لحظه ای کوچک هم رویکرد باطلی داشته باشیم. بنابراین اولین شرط هنر دینی این است که مطلقأ جایی برای رفتار باطل نداشته باشیم. نه اینکه ما باطل را معرفی نکنیم. اتفاقأ یکی از وظایف هنر این است که باطل را بشناسانیم، همچنان که ما در ابتدای اذان " لا اله الا الله" را داریم، یعنی باید اول آن الهه های شیطانی و غیر خدایی را شناخت تا بعد از این شناسایی، از آنها فاصله بگیریم. وقتی معتقدیم که" جاء الحق و زهق الباطل" یعنی باید ابتدا باطل را بشناسیم تا بتوانیم آن را کنار بزنیم و حق را جایگزین آن سازیم. " دیو چو بیرون رود، فرشته در آید" پس ما تا دیو را نشناسیم، چگونه آن را بیرون کنیم. حالا این باطل در عرصه هنر و در عرصه فیلم و سریال به چیزها و مضامینی اطلاق می شود که چیزهایی عبث و بیهوده و به درد نخور هستند. یک مضمونی که در راستای رشد و تکامل انسان و هستی نیست، ما آن را باطل می دانیم و اساسأ هنر نیست. بنابراین اگر ما در سینما یا تلویزیون یک اثری را خلق و ایجاد می کنیم، حتمأ باید یک نگاه در تماشاگر ایجاد کند که درجهت تکمیل و رشد و تکامل او باشد. شما وقتی آیه شریفه "ما خلقت هذا باطلا" را از زبان حضرت ابراهیم (ع) می شنوید، ببینید در چه موقعیتی است. در موقعیتی است که او دارد خدای خودش را پیدا می کند، یعنی در جهت تکامل و کمال است. زمانی که به ماه نگاه می کند و می گوید من آن را دوست ندارم، چون افول پیدا می کند، به ستاره ها نگاه می کند و در چیزهای دیگر دقیق می شود و به خورشید نگاه می کند و می گوید: هان! این بزرگتر است، اما وقتی که غروب می شود و خورشید را نگاه می کند، می گوید من این را هم دوست ندارم، چون از این هم کاری بر نمی آید. اما در عین حال می داند که این ها به باطل خلق نشدند و همینطور که جلوتر می آید، به حقیقت و شناخت خدا نزدیک می شود. یعنی گام به گام به سوی مسیر تکامل و شناخت خدا حرکت می کند. پس یک اثر هنری باید بتواند انسان را به تکامل نزدیک و نزدیک تر کند. حالا اگر این تکامل صورت گرفت، هر آن چه باشد، هنر معنادار است. چنین اثر هنری چه به صورت فیلم سینمایی، چه سریال و چه در قالب طنز و کمدی یا پلیسی و اجتماعی و یا دفاع مقدس باشد، به هر حال یک هنر دینی و ارزشی است. اما اگر این تکامل را نتوانست در مخاطب و تماشاگر ایجاد کند، اساسأ هنر نیست؛ مقداری تصاویر متحرک است که پشت سر هم چیده و مونتاژ شده اند، اما عاری از اندیشه و تفکر و عاری از مشخصه های یک اثر هنری و ماندگار و مؤثر است.
* ویژگی های سینمای دفاع مقدس را که شما از بانیان و پیشکسوتان آن هستید، چه چیزهایی می دانید؟
وقتی ما یک اثر دفاع مقدس می سازیم باید ریشه در حقیقت داشته باشد. ما نمی توانیم بیاییم و اتفاقاتی را که در جریان جنگ ویتنام و آمریکا افتاده، اتفاقاتی را که در جنگ کره یا در جنگ جهانی اول یا جنگ جهانی دوم به وقوع پیوسته و همان حالات و رفتار سربازان و پارتیزان های خارجی را که هیچ نسبت و شباهتی با جنگ و فرهنگ دفاع مقدس ما ندارد، به خودمان منسوب کنیم. مفهوم فرهنگ دفاع مقدس مختص به رزمندگان و ملت ما می باشد و نمی توان مفاهیم دیگر را که عاریه گرفته از دیگر جنگ ها و فرهنگ هاست، به آثار خودمان تزریق نمود.
مولفه بعدی آثار دفاع مقدس این است که شکلی از وجوه روحی و اعتقادی رزمندگان ما را داشته باشد و مغایر آن نباشد. یعنی اگر ما در سریالی ببینیم که رزمندگان ما رفتارهایی خشن با اسرای عراقی دارند و رفتارشان در جنگ، تند و همراه با خشونت و ویرانی است، این دیگر جلوه و حقیقتی از رفتار رزمندگان ایرانی در طی هشت سال جنگ تحمیلی نیست. این جنس کارها از نوع رفتار و اخلاق و آموزش های متعلق به تفنگ داران آمریکایی در جنگ های ویتنام، افغانستان عراق و سایر نقاط جهان است و منطبق با روش و منش نیروهای نظامی و مردمی ایران در جنگ نمی باشد. به خاطر همین است که شما می بینید در این هشت سال دفاع مقدس و از سال سوم، هرگاه که رزمندگان ما در مناطقی از دشمن پیشروی می کردند، حتی یک مورد تجاوز نمی بینیم که گزارش شده باشد. نه دستگاه های اطلاعاتی و بومی عراق و نه سازمان های بین المللی هر گز چنین گزارشی را در باره رزمندگان ایرانی منتشر نکرده اند. اما وقتی آمریکایی ها از ویتنام خارج شدند، هزاران فرزند نامشروع و روسپی را در آنجا باقی گذاشتند. بارها ما در طول جنگ شاهد بودیم علی رغم اینکه عراقی ها مراکز عمومی و تجمع مردم عادی را بمباران و موشک باران می کردند و هزاران هزار زن و کودک بی گناه را به خاک و خون می کشیدند، اما هیچ مورد مشابهی از سوی ایران در این خصوص علیه ملت عراق انجام نگرفت.
